Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м у ҳ а й ё ҳ а к и м о в а семасиология

қор 
(ёғин, оқ, совуқ)
 лексем алари ни н гтан лан ган сем емаларида зид
73
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

семалар мавжудлиғи учун улар кетма-кет боғлана олмайди. Бу 
з и д л и к с е м а л а р а р о э м а с , ҳ атто с е м е м а -с е м а м а қ о м и д а
кузатилмокда: 
иссиқ
 (семема) -
совуқ
 (сема). Л екин, зид семали 
семемаларни синтагматик боғлаш орқали бадиий санъаттурлари, 
жумладан, оксюморон ҳосил қилинади: 
қортафти, қорҳарорати, 
қор оташи
 каби.
П олисемем лексем а англатаёган барча м аъноларн ин г — 
семемаларнинг синтагматик имкониятлари, лексик контекстлари 
бир-биридан фаркди бўлади. Аузлексемаси англатган маънсшар- 
нинг лекси к контекстлари қуйидагича бўлиши мумкин:
Семема
лекси к конт екст и
Кўз 1 (кўриш
аъзоси)
кўк, қо р а, хум ор, қ о р а ч и ғи , о қ и , 
гав ҳ ар и ,...
Кўз 2 (н азар, 
нигоҳ)
(кўзи) ўйнаган, (кўзи) югурган, 
(кўз) таш л ам о қ , (кўзга) я қ й н , 
(кўздан) й и р о қ , ...
Кўз 3 (кўриш
қобилияти)
(кўзи) хира, (кўзи) ож из, 
(кўзи) ўткир, ўтмас (кўз), ...
К ўз4(баъзи 
н арсаларнинг кўзга 
ўхшаш қисм и
и гн а, булоқ, ёғоч, узук, 
д ераза, ти зза, хуржун
Л ек си к контекст, яъни лекси к қурш ов эр к и н қурш ов ва 
боғлиқ қуршовга ажратилади. Э ркин қуршов шундай қуршовки, 
унда лексем ан и н г м аъноси мустақил бўлади. У ўзи кетм а-кет 
боғланаётган сўзнинг маъносидан келиб чиқмайди, унга боғлиқ 
бўлмайди. Кўп маъноли лексем аларн ин г бош м аъноси дои м о 
эркин қуршов ҳосил қилади. 
Бош
 лексемасининг «одам ва ҳайвон 
танасининг бўйнидан юқори қисми»ни англатган бош маъноси 
микдоран кўплаб эркин куршовлар ҳосил қилади. У барча ҳайвон 
ва одамни ифодаловчи сўзлар билан бирикиб келиш и мумкин: