Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м у ҳ а й ё ҳ а к и м о в а семасиология

1 Бу ҳакда тўлиқроқ маълумот олиш учун қаранг: Неъматов Ҳ., Расулов 
Р. Узбек тили систем лексикологияси асослари. —Тошкент, 1995; Нурмонов 
А., Шахобиддинова Ш.. Искандарова Ш., Набиева Д. Ўзбектилининг аназарий 
грамматикаси. Морфология. —Тошкент, 2001.
69
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Бунда к е н гр о қ туш унчани и ф о д ал ай д и ган м аъ н о т о р р о қ
тушунчани ифодалайдиган маънони ўз ичига олади: аёл — она. 
Аёл лексемасининг маъноси она лексемаси англатаётган маънодан 
кенгроқбўлиб, иккала лексема иерарх муносабатни ҳосил қилади. 
Бир сатҳдоирасида кузатиладиган иерарх муносабатларга тур- 
ж и н с (дарахт — терак ), б у т у н -б ў л а к (дарахт — илдиз) 
муносабатларини мисол қилиб кўрсатиш мумкин.
1 7 -§ . Л ексик маънонинг синтагматик м уносабати
Бир сатҳга оид тил бирликларининг маълум ахборот таш иш
учун кетма-кет боғланиб келиш и синтагм атик (қўш ничилик, 
кетма-кетлик) муносабатдейилади. Б и рхи л сатҳдаги и ккитати л 
бирлигининг синтагматик муносабати натижасида бир поғона 
ю қори сатҳ тил бирлиги ҳосил бўлади. М асалан , 
г, у, л 
ф онем алари кетм а-кет боғланиб гул м орф ем асини таш ки л
қ и л г а н б ў л с а , г у л , -д о н , -и м и з , -г а  м о р ф е м а л а р и
гулдонимизга сўз ш ак л и н и , қизил ва олма сўзлари кетм а- 
кет бо ғл ан и б қизи л олм а сўз б и р и к м аси н и ҳосил қи лган . 
Ш унингдек, содда гаплар сўз бирикм аларининг, қўш ма гаплар 
содца гап лар н и н г, м атн эса содда ёки қўш ма гап л ар н и н г 
с и н т а г м а т и к м у н о с а б а т л а р и д а н т а ш к и л т о п а д и . Д е м а к , 
синтагматик боғланиш ҳам иерарх кўриниш га эга экан.
С и н т а г м а т и к м у н о саб атга к и р и ш аё т га н ти л б и р л и к - 
л ар и н и н г м ураккаблик дараж аси турлича бўлиш и м умкин: 
сўз = ўзак м орф ем а + а ф ф и к с м орф ем а; 
сўз б и р и к м аси = ҳоким бўлак + тобе бўлак; 
эргаш гапли қўш м а гап = бош гап + эргаш гап; 
мати = содда гап + қўш м а гап.
Ҳар қавдай тил бирлиги бошқд тил бирлиги билан тўғридан- 
тўғри синтагматик муносабатга кириш а олмайди. М асалан, ранг 
ифодаловчи қизил, яшил, кўк лексемалари олма лексемаси билан 
синтагматик муносабатга кириш а олса (қизил олма, яш ил олма, 
кўк олма), қора, кул ранг лексемалари эса олма лексемаси билан
70
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

кетм а-кет боғлана олмайди: қора олма, кул ранг олма. Тил 
бирликларининг кетма-кет боғлана олиши тидда мавжуд бўлган 
қоидалар, қолиплар, андозалар асосида юзага келади. Бундай 
қоида, андозалар тил эгаси бўлган ж амият билан боғлиқ бўлиб, 
тилнинг ҳар бир вакили онгида тайёр ҳолда мавжуд бўлади. Нугқ 
жараёнидаги реал бирикма эса ана шу андозалар асосида юзага 
чикдци. Ҳ ар бир лисоний бирликнинг бош қалисоний бирликка 
боғлана олиш имконияти мавжуд бўлади.1
Тил бирликларининг, жумладан, лексик бирликларнинг 
синтагматик муносабатга кириша олиш имконияти эса валентлик 
дейилади.
Валентлик атамаси тилш уносликка кимё фанидан кириб 
келган. Бу атамани тилшуносликка биринчи марга С.Д.Каинелсон 
1948 йилда ёзган «О грамматической категории» асарида киритган.
В алентлик кимё ф анида бир элем ент атом ининг бош қа 
элемент атоми билан боғланиш хусусиятини ифодалаш учун 
қўлЛанса, тилш уносликда лексем ан и н г бош қа лексем а билан 
кетма-кет боғланиш имкониятини белгилайди.2 Валентликнинг 
бир қанча (сем ан ти к ва синтактик, ф аол ва нофаол, облигатор 
ва факультатив) турлари мавжуд бўлиб, асосан, икки хил турини 
алоҳида таъкидлаш лозим: сем ан ти к валентлик ва синтактик 
валентлик. И кки тил бирлигининг син такти к ш аклланганлик 
нуқгаи назаридан синтагм атик боғлана олиш им кониятини 
синтакгик валентлик ифодалаб берса, уларнинг маъновий нуқгаи 
назардан боғлана олиш им конияти эса сем антик валентлик 
дейилади.