Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м у ҳ а й ё ҳ а к и м о в а семасиология

Н азорат учун савол ва топш ириқлар
1. Лексик маънонинг ўзгариш сабаблари нималардан иборат?
2. Л ек си к м аънонинг ўзгариш йўллари ҳақида гапиринг.
3. Лексик маънодаги ўзгаришнинг натижалари кдндай бўлади?
4. Л екси к маъно тараққиёти ҳақида маълумот беринг.
67
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

М уносабат би р б у ту н н и н гтар ки б и й қисм лари ўртасидаги 
ўзаро алоқалар ва богланиш лардир.
Тил бирликлари орасида, асосан, уч хил муносабат турлари 
ажратилади: парадигматик (ўхшашлик, ассоциатив), синтагматик 
(қўш ничилик, кетма-кетлик) ва иерарх (поғонали) муносабат.
Б и р сатҳга м ансуб бўлган, яън и б и р хил д араж адаги тил 
б и р л и к л а р и н и н г м аълум у м у м и й л и к асо си д а б и р гуруҳга 
(парадигмага) бирлаш уви парадигматик муносабат дейилади.
П арадигм атик муносабат асосида ҳосил қилинган ўхшаш- 
л и кк а асосланган қаторлар, гуруҳлар, уялар парадигмалар деб 
юритилади. Масалан, сезги аъзолари парадигмаси: кўз — қулоқ— 
тил — бурун — тери. Пардцигмалар бевосита кузатишда берилмайди. 
П арадигмалар и м к о н и ят тарзида тил эгалари онгида мавжуд 
бўлади ва уларда н угқучун танланиш им кони мавжуд бўлади.
Кўп маъноли лексем а англатаётган м аънолар — семемалар- 
нинг парадигматик хусусиятлари бир-биридан ф арқли бўлади. 
М асалан, баҳор лексем асининг бош маъноси «фасл номлари» 
парадигмасига аъзо бўлса, ёшликни ифодаловчи ҳосила маъноси 
эса «инсон умринингдаврлари» парадигмасининг элементидир.
Семема ўзининг сем ик структураси асосида ҳар бир семаси 
билан бирдан оргиқ парадигмаларга аъэо бўлиши мумкин. Масалан, 
тип лексем асининг бош маъноси «аъзо» сем аси билан «тана 
аъзолари» парадигмасига (тил, тиш, лаб...), «таъм сезувчи» семаси 
билан «сезги органлари» парадигмасига (тил, кўз, қулоқ...), «нугқ 
органи» семаси билан «нутқаъзолари» парадигмасига (ўпка, ун 
пайчалари, тил...) аъзодир.
С е м а н т и к п а р а д и г м а л а р г а м и с о л қ и л и б с и н о н и м и к
қаторларни, лексемаларнинг мазмуний гуруҳларини, мазмуний 
майдонларни кўрсатиш мумкин. Л екин, лексик-сем антик гуруҳ, 
мазмуний майдон элементлари ўртасида ҳам парадигматик, ҳам 
иерарх муносабатлар кузатилади.
П арадигмалар маълум ум ум ийликка асо сл ан и ш и маълум. 
Л е к с и к п ар а д и гм а л ар га л ек с е м ал а р , а н и қ р о ғ и , уларнинг