Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м у ҳ а й ё ҳ а к и м о в а семасиология

«қийинчиликни бартараф этмоқ»,
2-ҳосила маъноси 
эса 
«дардни бартараф этмоқ»
 кабиларни ифодалайди. Бу турдаги 
полисемияда маънолар наф ақат ассоциатив боғланади, балки 
м азм у н ан ҳам б и р -б и р и г а я қ и н бўлиб, улар ўзаро я қ и н
н ар с а л а р н и н о м л ай д и . Ва ўз-ў зи д ан у л а р н и н г с ем ан ти к
структураси ўхшаш бўлади. Я ъни, бир л ексем а таркибидаги 
семемаларда умумий, бир хил семалар миқдоран кўп бўлади.
Н азорат уч ун савол ва топш ириқлар
1. Ҳ осила м аъ н о л ар н и н г бош м аъ но б и лан м уносабатига 
кўра п о л и сем и я қ ан д ай турларга бўлинади?
2. Радиал б о ғл ан и ш л и полисем и я деб н и м ага айтилади? 
М исоллар келтиринг.
65
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

3. Занжирсимон полисемиядеб нимага айтилади? Мисоллар 
келтиринг.
4. Р ади ал-зан ж ирси м он полисем ия деб ним ага айтилади? 
М исоллар келтиринг.
5. М аъ н о л ар н и н г о п п о зи ц и я си га кўра п о л и сем и я н и н г 
қандай турлари ажратилади?
6. А ссоциатив полисем ияни туш унтиринг.
7. Ассоциатив-мазмуний полисемия деб қандай полисемияга 
айтилади? М исоллар келтиринг.
1 4 -§ . Л е к с и к м а ъ н о н и н г ўзгар и ш и
Объектив олам доимо ўзгаришда экан, унинг инъикоси бўлган 
тил ҳам доимий ўзгаришда бўлади. Тил ижтимоий ҳодиса экан, 
албатта, жамиягдаги ўзгаришлар унда ўз аксини топмай қўймайди. 
И ккинчи томондан, тилнинг ўзи ҳам «тирик» система бўлиб, у 
ўзининг ички қонуниятлари асосида ўзгариб туради. Тилдаги 
ўзгаришлартез содир бўладиган жараён эмас. У аста-секинлик билан, 
изчилтик билан йншир давомцдаўзгариб бораои. Тиддаги ўзгаришлар 
лексик сатҳца тезроқ ва ёрқинроқ кечади. Лексик сатҳпдги лисоний 
ўзгаришлар қаторцда лексик маънонинг ўзгариши алоҳида ўрин 
тутади. Л ексик маънонинг ўзгариши узоқдавом этадиган жараён 
бўлиб, ўзгаришларнинг сабабини, моҳиягини, йўлларни аниқлаш 
кўп меҳнат талаб қилациган тадкцқотлардандир. Лексик маънонинг 
ўзгаришини ўрганишда тарихий, қиёсий методларга таянилади. 
Баъзан лекси к м аънонинг ўзгариш йўлларини чуқур тадқиқ 
қилмасдан, тарихий фактларга аеосланмасдан субьективликка йўл 
қўйилган илмий ишларга, фикрларга ҳдм дуч келамиз.
Л е к си к м а ъ н о н и н г ўзгари ш и м и л л и й ти л лар д а ўзига хос 
йўсинларда кечади. Л е к си к м аънонинг ўзгариш қолипларини, 
ан д о зал ар и н и б о ш қ а ти л л ар д ан зў р м а-зў р аки кўчириш ҳам 
мақсадга м у во ф и қ эм ас.
Ўзбек ти лш ун осли ги да этим ологик л ек с и к м аъноларни 
тиклаш , маъно ўзгариш и йўлларини ан и қл аш д а Ш .Раҳматул-
66
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

лаевнинг «Ў збектилинингэтимологиклуғати» асос вазифасини 
ўташ и мумкин.
Л ексик м аънонингўзгариш йўллари қуйидагилардир: маъно 
кўчиш и, м аъно к енгай и ш и , м аъно торайиш и.
М аъно кўчиш йўллари метафора, метонимия, синекдоха, 
вазиф адош лик бўлиб, биз уларни полисемия баҳсида (11-§) 
ўргандик.
М аъ н о кен гай и ш и - аввал то р дои радаги воқели кн и
ифодалаган м аънонинг кейинчалик кенг доирадаги воқеликни 
и ф о д ал ай бош лаш га ўтиш и. М асалан , қ и ш л о қ с ў з и дастлаб 
«қиш ф аслида яш айдиган жой»ни англатган, ҳозир эса «аҳоли 
м уқим яш айдиган маъмурий ҳудудни»ни билдиради.
М аъ н о то р ай и ш и — аввал к е н г д о и р ад аги во қел и кн и
иф одаловчи м аънонинг к ейи н чали к тор доирадаги воқеликни 
англатиш га ўгиши. М асалан, я р о қ лексем аси олдин «керак 
бўладиган нарса — қурол» маъносини билдирган бўлса, ҳозирги 
кунда мазкур лексем анинг маъноси торайиб «ҳужум қилиш да 
ишлатиладиган қурол» маъносини англатади.
Л ек си к маъно ўзгариш ининг натиж аси и кки хил бўлади:
1) Лексеманинг семантик сгруктурасидаги маъноларнинг сони 
кўпачди. Буҳол полисемияга, кейгшчилик омонимияга олиб келаои. 
Лексик маьнонинг микдсҳэи маьно кўчиш усуллари сркдли купаяди.
2) Л ексема маъносининг ҳажми ўзгаради. Бунда янги маъно 
ҳосил бўлм айди, м аъ н о н и н г ҳаж ми кенгаяди ёки тораяди.
М аьно кўчиши ва маъно хджмининг кенгайиши лексик маъно 
тараққиётига олиб келади.