Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м. Шарипов, Д. Файзихўжаева

Тафовут методи.
Бу метод факат иккита ҳол-ҳодиса- 
нинг вужудга келган ва келмаган холларини таккослаш 
асосида ходисанинг сабабини аниклаш усули бўлиб, унда 
мавжуд ҳоллар бир-биридан факат битта холат билан фарк 
килади: бирида у йўк, иккинчисида - бор ва фақат ана 
шу холат бор холдагина ходиса юзага келади. Ана шунинг 
учун ҳам мазкзф ҳолат кузатилаётган ходисанинг сабаби 
бўлса керак, деб тахмин килинади, яъни эҳтимолий хулоса 
ҳосил килинади. Унинг шакли куйидагича:
Ҳоллар
Ҳодиса вужудга келишдан аввал мавжуд булган
Х оди­
ҳолатлар
са
1
АСД
-
2
АВСД
d

---

Эхтимол, В 
ҳолат d ҳодиса сабабидир.
Тафовут методидан билишнинг турли хил соҳаларида кенг 
фойдаланилади. Масалан, яхши ишлаётган ва яхши ишламаётган 
корхоналар солиштирилиб, корхонанинг яхши ишламаслиги 
сабаби аникд анади. Медицин ада эса иккита ҳайвонлар гуруҳи
- эксперимент ўтказилаётган ва назорат килувчи гурухлар киёс 
килиниб, эксперимент ўтказилаётган гурухда синалган 
препаратнинг самарадорлик даражаси аникланиши мумкин. 
Бунда ҳар иккала гуруҳ бир хил шароитда сакданиб (А, С, D), 
эксперимент давомида биттасига В ҳолати кў шил ади. Бу эса 
аввалги холда йўқ бўлган d ҳодисасининг вужудга келишига 
сабабчи булади. Ана шунга асосланиб, «В хдлати d ходисаси 
сабаби булиши мумкин», деган хулосага келинади.
Демак, тафовут методига мувофик, 
ҳодиса вужудга ке­
лаётган ва вужудга келмаётган ҳоллар улардан аввал ке­
лаётган ҳолатларнинг биттасидагина фарқ қилиб, қолган-
ларида ўхшаш бўлса, ана uiy битта ҳолат кузатилаётган
ҳодисанинг сабабидир.
Тафовут методининг амалга ошиш механизми куйида­
гича изчилликдадир.
Биринчидан, d ходисасининг сабаби бўлиши мумкин 
деб тахмин килинадиган холатлар аникланади. Бизнинг 
шаклда улар А, В, С, D лардан иборат бўлиб, дизъюнктив 
хукм кўринишида ифода килинади:
«А ёки В ёки С ёки D ҳолати d ҳодисаси сабабидир».
Иккинчидан, мазкур дизъюнкция аъзоларидан етарли асос 
принципига мувофик келмайдиганлари чикариб ташланади, 
яъни «А хам С ҳам D ҳам d сабаби эмас», деб хисобланади.
Учинчидан, ходисанинг сабаби булиши мумкин, деб 
тусмол килинган холатлар ичидан фақат биттаси олиб 
қ ол и н ад и ва у ход исанин г х ақ и қ и й саб аб и , деб 
хисобланади. Юкоридаги шаклда бу В 
холатидир.
Демак, тафовут методи буйича хулоса чикаришнинг 
мантикий механизми хам айирувчи - катъий силлогизмнинг 
тасдик-инкор (tollendo ponens) модуси шаклида экан. Уни 
куйидагича ёзиш мумкин:
А ёки В ёки С ёки D d ҳодисасини келтириб чиқаради.
А ҳам С хам D ҳам d ходисасининг сабаби эмас.
Эхтимол, В 
холат d ходисасининг сабабидир.
Унинг символик ифодаси куйидагича:
р