Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м. Шарипов, Д. Файзихўжаева

Зидлик (контрадикторлик) муносабатларига асосланган
холда хулоса чикариш. 
Маълумки, зидлик муносабати А-
О ва Е-I мулоҳазапари ўртасида мавжуд бўлиб, учинчиси 
истисно қонунига бўйсунади. Бу муносабатга кўра муло­
хазалардан бири чин бўлса, бошкаси хато бўлади ва 
аксинча, бири хато бўлса, бошкаси чин бўлади. Хулосалар 
куйидаги тузилма бўйича тузилади:
А —^ О; Е —> I; О —> А; I —> Е
Масалан:
А.Хамма инсонлар яшаш хукукига эга.
0.Баъзи инсоштр яшаш хукукига эга эмас.
1.Баъзи файласуфлар давлат арбоби.______
Е. Ҳеч бир файласуф давлат арбоби эмас.
Бу мисолда асос мулохазанинг чишшгидан хулосанинг хато 
эканлиги (учинчиси истисно конуни асосида) келиб чикдци.
Қарама-қаршилик 
(контрарлик) муносабатларига асослан­
ган ҳолда хулоса чикариш. 
Қарама-каршилик муносабати А 
ва Е мулохазалар ўртасида мавжуд бўлиб, зиддият конунига 
бўйсунади. Бу муносабатдаги мулохазалардан бирининг чин- 
лигидан бошкасининг хато эканлиги тўгрисида хулоса чи- 
қарилади. Лекин бирининг хатолиги бошкасининг чинлигини 
асослаб бермайди, чунки хар икки мулоҳаза хам хато

---

бўлиши мумкин. Масалан, «Ҳамма инсонлар яхши яшашни 
хоҳлайдилар» деган умумий тасдиқ (А) мулоҳазанинг чин- 
липздан «Ҳеч бир инсон яхши яшашни хохламайди» деган 
умумий инкор (Е) мулохазанинг хатолиги келиб чиқади.
А.Хамма тушунчалар конкрет булади.
Е.Ҳеч бир тушунча конкрет эмас.
Бу мисолда асос мулохаза ва хулоса &ато. Демак, кара- 
ма-каршилик муносабатидан А —> Ё, Е —> А
кўриниши- 
да хулоса чикариш мумкин.
Қисман мослик (субконтрарлик) муносабатига асос­
ланган ҳолда хулоса чикариш. Бу муносабат жузъий тасдик 
(I) ва жузъий инкор (О) мулохазалар уртасида мавжуд 
булади. Бу мулохазаларнинг хар иккиси бир вактда чин 
булиши мумкин, лекин бир вақтда хато булмайди. Улардан 
бирининг хатолиги аниқ бўлса, иккинчиси чин булади. 
К,ш:ман_меслик муносабати асосида хулоса чикариш 
1 ^ 0 ; 0 - > 1 ; 1 - 0 ; О - I кўринишда бўлади.
Масалан:
0.Баъзи илмий конунлар объектив хусусиятга эга эмас.
1.Баъзи илмий конунлар объектив хусусиятга эга.
Бунда асос мулохаза хато бўлганлиги учун хулоса чин
булади.
I.Баъзи файласуфлар давлат арбоби._____
0.Баъзи файласуфлар давлат арбоби эмас.
Бу мисолда асос мулохаза хам, хулоса ҳам чин фикрдир. 
Баъзан асос мулохаза чин бўлганда хулосанинг чинлигини 
ҳам, хатолигини ҳам аниклаб бўлмайди.
Бўйсуниш муносабатига асосланган ҳолда хулоса чика­
риш. Бу муносабат сифатлари бир хил бўлган умумий ва 
жузъий мулоҳазалар (А ва I; Е ва О) ўртасида мавжуд бўла- 
ди. Умумий -V бўйсундирурчи мулоҳазалар чин бўлса, жузъ­
ий - бўйсунувчи мулох,азалар ҳам чин бўлади. Лекин 
бўйсунувчи - жузъий м улоҳазаларнинг чинлигидан 
бўйсундирувчи - умумий мулохазаларнинг чинлиги ҳақида 
хулоса чикариб бўлмайди. Чунки бундай холда умумий 
мулохазалар чин ёки хато бўлиши мумкин. Шунга кўра, 
бўйсуниш муносабатига асосланган хулоса чикариш куйидаги 
кўринишда бўлади:
А 
I; Е -> О.
Масалан:
А.Хамма мустакил давлатлар БМТга аъзо.
1. Баъзи мустакил давлатлар БМТга аъзо.

---

А - мулоҳаза чин бўлгани учун I - мулохаза хам чин.
0.Баъзи ўзбек аёллари олий маълумотга зга эмас.
Е.Ҳеч бир узбек аёли олий маълумотга эга эмас.
Бу мисолда О - мулохдза чин бўлса ҳам Е - мулохаза хато.
Юкоридаги муносабатларни умумлаштирган холда, асос 
мулохаза ва хулосанинг чинлик даражасига кўра, куйидаги 
холатларни курсатиш мумкин.
1.Acoc мулоҳаза ва хулоса чин булган:
А - I, Е - I.
2
.А£
0
с_мула\аза чин_ва хулоса хато_бўлсан:_