Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги жисмоний маданият

1-чизма. Жисмоний юклама билан дам олишнинг навбатлашуви³⁷

Хулоса қилиб шуни айтиш мумкин: - биринчидан – органи змнинг функционал имкониятлари динамикаси фақат нагрузка билан эмас, иш қобилиятининг тикланиши ва ривожланиши учун зарур бўладиган дам олиш билан шартли боғлиқ. Шу сабабли дам олишга нагрузка каби жисмоний тарбия жара ёнининг етакчи компонентларидан бири, деб қарашимиз лозим. Жисмоний маданият таълими ва тарбиясида, – бу маълум маънода нагрузка билан дам олишни тўғри навбатлашуви санъати деб қараш қабул қилинган;

- иккинчидан – нагрузка билан дам олишни рационал навбатлаштириш муаммосини ҳал этишда тикланиш жараёни фазали эканлигини ҳисобга олишимиз, навбатдаги нагрузка тикланишнинг қайси фазасига тўғри келаётганлиги, чунки ўша нагрузканинг самараси қайси фазага тушганлигига қараб, самара турлича бўлишини, нагрузкалар орасидаги интервал чўзилса, «тикланиш» фазасига тўғри келмаса, амалда функционал имкониятлар яхшиланмаслиги ҳам қонуният эканлиги эътиборимизда бўлши лозим;
-учинчидан - навбатдаги нагрузка қайта тикланиб улгур маган фазага тўғри келса, пировард натижаси функционал имкониятларнинг пасайишига ҳамда охир-оқибат чарчашга олиб келиши, лекин нагрузка “юқори тикланиш” фазасига мос келиб қолса, унинг ҳажми ва интенсивлигини ошириш учун имконият яратилиши ва шу тариқа иш қобилияти доимий ортиб боришига эрилиши асосий мақсадни ҳал бўлганлиги демакдир. Нагрузка билан дам олишнинг ўрин алмашти рилиши ҳар бир машғулот давомида олиб борилиши шарт эмас деган тушунча пайдо бўлмаслиги лозим.
–тўртинчидан-қатор машқларни, айниқса, чидамлиликни ривожлантиришга йўналтирилганини қисман қайта тикланиб улгурмаган фонда бажаришга рухсат этилади, ҳатто уни мақсадга мувофиқ дейиш ҳам тўғри бўлади, чунки иш қобили ятининг ошиши чарчаш орқали амалга оширилади. Бу фикрни алоҳида туркум машғулотлар учун ҳам айтиш мумкин.
Организм тўла тикланмаган шароитда қатор машғулотлар ўтказиб, биз уларнинг эффектини тўплагандек (йиққандек) бўламиз ва бу билан организмга нисбатан қаттиқ талаблар қўямиз, навбатдаги дам олиш давридаги кучли тикланиш учун етарли стимул яратамиз.
Дам олишнинг интервали бу туркумдаги машғулотлар учун, албатта, иш қобилиятининг умумий тикланиши, “юқори тикланиши” учун етарли даражада катта бўлиши лозим (2-чизмага қаранг).
Шуғулланувчиларнинг мувофиқ равишдаги дастлабки тай ёргарлигидан сўнг, қайта тиклана олмаганлик фонида аҳами ятли даражадаги юкламадан фойдаланилади. Туркумли қайта тиклана олмаганлик фонида ўтказилган машғулотлар­нинг эф фекти йиғиндисига нисбатан эҳтиёткорлик зарур. Бундай тизимли юкламалар асосан спорт тренировкалари учун харак терлидир.
Яна битта аниқлик – жисмоний тарбия амалиётда нисбатан абстракт ва соддалаштирилган тикланиш ва бир хил(стандарт) типдаги нагрузкалар графигига дуч келамиз. Ҳаётда, жисмо ний тарбия амалётида нагрузка характерига кўра (куч, тезлик, чидамлилик ва ҳ.к.), уларнинг интенсивлиги, ҳажмига қараб навбатлашади.
Тикланиш жараёни турли орган ва системаларда бир хилда ва бир вақтнинг ўзида бормаслиги эътиборимизда (гетерахрон тарзида) бўлиши лозим. Бундан ташқари, хатто бир турдаги функционал тизим чегарасидаги турли функционал хусусият ларнинг тикланишида ҳам гетерохронлик кузатилади.
Гитерохронлик билан боғлиқ биохимик жараёнлардаги тикланиш тенг амалга ошмайди. Масалан, мускулни энергия потенциалининг тикланишида аввалига АТФ нинг миқдори нормаллашади, сўнгра креотинфосфат ва ниҳоят, гликоген ўз нормасига қайтади, бу ҳаракат аппарати иш қобилияти тикланишининг бир вақтнинг ўзида, айниқса, турли характердаги ишларни бажаргандан сўнг рўй бермаслигини кўрсатади.

2-чизма. Машғулот самарасини юклама ва дам олишни ўзаро ўрин алмашуви билан боғлиқлиги:
I - навбатдаги юклама олдинги юкламадан қолган “из” йўқолгандан сўнг берилади; натижада ишчанлик олдинги даражасида қолади; II-юклама доимий равишда тикланиб улгурмаслик сояси (фони)да берилади – ишчанлик пасаяди; III-навбатдаги юклама “юқори тикланиш фаъзаси” соясида берилади ва юклама меъёри доимий равишда ортириб борилади; натижада функционал имкониятлар кучаяди (чизманинг асосий элементлари Г.В.Фольборт ва Н.Н.Яковлевларга тегишли) ³⁸

Машғулотлар кетма-кетлиги ва улар мазмунининг турли томонларини ўзаро боғлиқлиги, машғулотларнинг оптимал кетма-кетлиги муаммоси, кучига ярашалилик муаммоси билан узвий боғлиқ.

Ҳақиқатан ҳам, жисмоний тарбия жараёнида бир йўлни танлаш билан биз шуғулланувчиларнинг имкониятлари ва уларнинг организмини ривожланиш қонуниятлари билан ҳисоблашишга мажбурмиз, яъни шу этап учун нимани уддалай оламиз, қайсиниси кучимизга яраша, кейингиси нимадан иборат бўлиши лозимлигини белгилаб оламиз.
Шундай қилиб, кучига ярашалилик кетма-кетликни шарт қилиб қўяди. Кетма-кетлилик муаммоси кучига ярашалилик муаммосига бориб тақалмайди. Уларнинг қай йўсинда бориши, жисмоний тарбиянинг қайси этапида қандай йўл тутиш лозимлигини аниқлаш, нима учун кучига ярашалилик танланди, уларни қайсинисини йўлидан бориш мақсадга осон олиб боради? Мана шу саволларга бериладиган жавоб орқали оптимал кетма-кетлилик муаммоси ҳал қилинади.
Аввал айтиб ўтилгандек, таълим ва тарбия жараёнининг йўлини танлашда риоя қилинадиган қоидалар – маълумдан номаълумга, осондан қийинга, оддийдан мураккабга бўлиб, бу қоидалар кетма-кетликнинг айрим шартсиз компонентлари эканлигини ифодалайди ва шунинг учун унга киритилиши лозим бўлган қўшимчалар конкретлаштирилиши зарурлиги кўрсатиб ўтилган.
Агар жисмоний тарбия ёки таълим жараёни фойдалани ладиган умумий материалнинг аста-секинлигини, биологик ёш ривожланиши қонуниятлари ва кенг умумий жисмоний маълу мот беришдан, нисбатан чуқурлаштирилган, ихтисослаш тирилган машғулотларга ўтиши, кейинчалик умумий тайёргар лик билан биргаликда қўшиб олиб бориш тўлалигича назарда тутилса, мантиқан тўғри ҳисобланади.
Маълумки, жисмоний тарбиянинг турли воситаларидан фойдаланиш учун биологик фундамент бирданига вужудга келмайди. Ҳаммадан аввал ҳаракат координацияси ва тезкор-ликни белгиловчи функциялар ҳал қилинади, сўнгра максимал куч сифатлари ва ундан кейинроқ чидамлилик намоён қила олишнинг чегаралари вужудга келади (Н.В. Зимкин, И. Неккер ва бошқалар).
Шунга мувофиқ, жисмоний тарбиянинг дастлабки этапла-рида координация талаб қилувчи машқлар, (тезкорлик қоби лияти учун), сўнгра куч талаб қилувчи машқларнинг миқдори ва ҳажми оширилади ва охирида чидамлиликни ривожлан тиришга юқори талаб қўювчи машқларни бажариш учун машқлар тавсия этилади.
Албатта, бундан жисмоний сифатлар навбатма-навбат тарбия ланар экан, деган хулоса чиқармаслигимиз керак. Жисмоний тарбия жараёни ҳар доим ҳар томонлама бўлиши зарур, гап шуғулланувчи ёшининг ривожланиш қонуниятларини қўллаб, акцентни кетма-кет шу жараённинг турли томонларига қаратиш хақида бормоқда.
Умумий кенг жисмоний билимлар берадиган машғулотлардан ихтисослаштирилган билимлар берадиган машғулотларга ўтиш қонуниятдир.
Дастлаб етарли даражада амалий фаолият турларининг элементар асосини ташкилловчи энг содда гимнастика ҳаракат лари, машқлари, сўнг турли хилдаги асосий ҳаётий-зарурий ҳаракатлар – юриш, югуриш, сакрашлар, тўсиқлардан ошиш лар, улоқтириш ва бошқалар ўзлаштирилади. Шу аснода спорт ёки профессионал фаолият сифатида ихтисослик танланади.
Жисмоний маданият таълими ва тарбияси жараёнининг турли этапларида материалнинг кетма-кетлиги конкрет шарт-шароитларга боғлиқ. Назарда тутилган ҳаракат фаолият ларининг турлари орасидаги объектив боғлиқликнинг мавжуд лиги, бир-бирига узатиладиган, ўтадиган элементларнинг борлиги ва уларнинг мос келиши, фаолиятни ўзлаштиришни, мустаҳкамлашнинг такомиллаштиришни осонлаштиради.
Ҳар қандай конкрет ҳолатда материални ўқитиш тизими тартибини шундай танлаш керакки, улар фаолиятларнинг ўзаро оптимал алоқасини тиклашга ва бирининг бирига уланишига ёрдам берсин. Бу билан амалиётда ҳаракат малакасини ва жисмо ний сифатларнинг “кўчиши” деб аталиши қонуниятидан фойдала нишнинг аҳамияти ортади.
Малакани таълим ва тарбия жараёнида ҳам ижобий, ҳам салбий «кўчиши»дан фойдаланилади.
Жисмоний машқлар билан шуғулланиш машғулотларнинг тизимини тузаётиб, ҳаракат малакаси ва жисмоний сифатларнинг “ижобий кўчиши”ни максимал даражада бўлишини ва имконияти борича, “салбий кўчиш”ни тормозловчи таъсирини йўқотиш устида ишлаш лозим. Демак, салбий натижа берувчи “кўчишдан” умуман юз ўгириш керак деган хулосага келмаслигимиз зарур.
Жисмоний тарбиянинг мазмуни ҳаётдан келиб чиқади, уни турмуш талаби белгилайди, ҳаётий амалиётда эса жисмоний сифатларнинг турли даражада ривожланганлигига, ундан ҳам турлича бўлган ҳаракат малакаларини эгаллаган бўлиш лигимиз, шулар қатори, керакли малакаларга қаршилик кўрсатувчиларга ҳам эга бўлмоғимиз лозим.
Ҳаракат малакаларининг мустаҳкамланиши бир тартибга кириши натижасида жисмимиз ва унинг турли тизимларида “салбий эффект” берувчи малакаларни ҳам осонликча енга оладиган имкониятлар юзага кела бошлайди, бу ўз навбатида, умумий ўсишни, ривожланишни бошқача прогресснинг вужудга кела бошланаётганлигидир.
Мисол учун, чидамлиликнинг ривожланиши вақтинчалик куч ва тезкорликнинг сусайиши билан кузатилиши мумкин. Кейинчалик бу, ўз навбатида, у ёки бу сифатнинг ривожи учун база яратади, бошқача айтганда, жисмоний сифатнинг ривож-ланиши, такомиллашиши, организмнинг функционал имкониятлари ошишининг умумий фони содир бўлади.
Юқорида қайд қилинганидек, тормозловчи фаолиятнинг “салбий кўчиши”ни чегараловчи ва уни ижобий факторга айлантириш муаммоси ҳақида гапирдик. Бу муаммони, энг аввало, бир-бирига салбий муносабат кўрсатаётган машқ ларнинг вақти-вақти билан (уларнинг ҳажмини, вазнини ва ҳ.к.ларини) ҳамда мувофиқ машқларни, уларнинг навбатла шувини жисмоний тарбия жараёнининг турли этапларида, оз бўлса-да, яқинлаштириш, ўхшаш томонларини топиш билан ҳал қилинади.
Машқларнинг навбати (бирин-кетинлиги) уларнинг тузи лиши ва қийинлигига мувофиқ белгиланади. Нисбатан мурак каб бўлмаган ва мураккаб машқлар, қоидадагидек айтарли қийин ва бирмунча қийинлари таркибига кириб, бутуннинг бўлагини (қисмини) вужудга келтириб, қўйилган мақсаднинг ҳал қилиниши амалиётда исботланган.
Оптимал кетма-кетликдаги машғулотлар ва машқларни ҳар бир машғулотнинг чегарасида шу машғулот учун харак терига кўра турли нагрузкаларни танлаш ва унинг натижаси (таъсири)ни ҳисобга олишнинг аҳамияти катта.
Тажрибада (С.П. Летунов, Н.Н. Яковлев ва бошқалар) томонидан исботланганки, тезкорлик характеридаги нагрузка, чидамлиликни талаб қилувчи нагрузкаларга қулай физиологик фонни (сояни) вужудга келтиради. Охиргиси шундай фон қолдирадики, (албатта, нагрузка аҳамиятли даражада бўлган бўлса), бир неча соатлар давомида тезкорлик машқларини бажаришга салбий таъсир кўрсатиши мумкин.
Аниқланганки, тезкорлик нагрузкаси куч талаб қиладиган машқлар билан яхши навбатлашади. бу ижобий натижалар га олиб келади (Н.Н. Яковлев, В.М. Дячков ва бошқалар).
Куч талаб қиладиган машқлардан, сўнг, тезкорлик талаб қиладиган машқлар кетма-кетлигида бажарилса, ижобий натижа юзага келиши исботланган.
Юқорида таъкидланганидек, нагрузкаларнинг тартиби, уларнинг қуйидаги йўналишига қараб, куч, тезкорлик-чидам лилиги ёки тезкорлик, куч-чидамлилиги, деб белгиланиши лозим. Бу алоҳида машғулотлар ичидаги машқлар кетма-кетлиги учун ҳам, ҳафталик машғулотларнинг йўналишини ёки узунлигига кўра яқин бўлган циклларда машқларни, машғулотларнинг тартибини ўзгартириш учун ҳам тўғри келади.
Бунда чидамлиликни ривожлантиришга йўналтирилган машғулотлардан сўнг актив ва пассив дам олишнинг шундай интервали назарда тутиладики, навбатдаги тезкорлик ёки куч талаб қилувчи характерга эга бўлган машқларга улар учун зарур бўлмаган таъсирлар бўлмаслиги керак.
Кўрсатилган тартиб кўп ҳолларда ўзини оқлаган, лекин у албатта ягона ва ҳар доим мақсадга мувофиқ эмас. Чунки, машғулотлар ва машқларнинг кетма-кетлиги қатор конкрет шароитларга, шу қаторда, шуғулланувчилар контингентининг хусусиятлари ва жисмоний тарбиянинг у ёки бу этапидаги машғу лотларнинг умумий йўналишига, қўлланилаётган нагрузка ларнинг катталиги ва уларнинг динамикасининг хусусиятлари ва бошқаларга боғлиқ.
Бундай шарт-шароитларни ҳисобга олиб, уларни қўллаш учун мақсадга мувофиқ йўлни танлаш, албатта, осон эмас. Ҳозирча муаммони барча деталлари билан ҳал қилиш анча мушкуллигича қолмоқда. Вақти келиб, сўзсиз равишда алоҳида машғулотнинг ўзини ёки машғулотлар тизимини тўлалигича программалаш-тириш имконига эга бўламиз. Албатта, соҳа бўйича катта шижоат билан программалаштириш ва модуллаштиришнинг асосли равишдаги кибернетик услубиётини яратиш ва қўллаш устида тадқиқотлар олиб борилмоқда.