Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро юқори технологиялар муҳандислик

1-савол. Тоғ жинслари абсолют ва нисбий ёши .
Тог жинсларининг йил хисобида ифодаланган ёши уларнинг абсолют ёши деб аталади. О. И. Исломов, Ш. Ш. Шорахмедовларнинг фикрича тоғ жинсларнинг абсолют ёшини аниқлашда радиоактив усулидан фойдаланилади. Бу усул химиявий элементнинг (уран, калий, рубидий ва бошқалар) радиоактив парчаланишига асосланган.
Ҳозирги вақтда кадимий тог жинсларининг ёшини аниқлашнинг уран қўрғошинли, калий аргонли, рубидий стронцийли, уран галийли усуллари бир мунча ёш тоғ жинслари учун углеродли ва уран ионидли усуллари мавжуддир. Бу усуллар назарий ва амалий жихатдан пухта ишлаб чиқилган.
Масалан: бир грамм урандан парчаланиш натижасида бир йилда канча қўрғошин ҳосил бўлишини билган ҳолда ва шу минералда уларнинг биргаликдаги миқдори қанчалигини аниқлаб маьлум ҳисоблашлар орқали тоғ жинсидаги минералнинг абсолют ёшини аниқлаш мумкин. Углероднинг айрим парчаланиш даври 5568 йилга тенг, бу усул ёрдамида ёш тоғ жинси қатламининг ёшини белгилаш мумкин. Тоғ жинсларининг ёшини аниқлаш геологик ишларида кенг фойдаланиладиган усуллардан ҳисобланади.
Ер пўстлоғини ташкил этувчи қатламларнинг абсолют ёшини аниқлашда Ўзбекистон ФА геология институтининг илмий ходимлари олиб борган ишлар катта ахамиятга эга. Бу соҳада шу геология институтининг директори геология минерология фанлари доктори Узбекистон ФА академиги И. Ф. Хамрабаев ва геология ва минерология фанлари номзоди К. А. Аскаровниг гарбий Ўзбекистондаги магматик жинсларининг абсолют ёшини аниқлашга бағишланган ишлари яхши натижалар берди.
Нисбий ёшни аниқлаш усули
Геология ер қатламларининг қайсиси олдин қайсиси кейин пайдо бўлганини нисбий аниқлаш усули нисбий ёш аниқлаш усули деб аталади.
Бу усулда тоғ жинси қатламлардаги ўсимлик ва ҳайвон қолдиқларини топиб уларнинг бирини иккинчисига таққослаб кўрилади. Энг оддий ҳайвонлар ва ўсимликлар қолдиғи бор сатхий қатлам ундан юқорида ўтувчи қатламга нисбатан кекса ҳисобланади. қатламларнинг олдин ёки ҳосил бўлганлигини хамда таркибини литология ва стратиграфия фанларии текширади. Бу қатламлар орасидаги ўсимликлар қолдиғини полиоботаника хайвонлар қолдиғини эса палеантология текширади.
2-савол. Эндоген а эгзоген жараёнлар.

Кўп минералли тоғ жинслари гранит, бальзальт, льёз ва бошқалар кварц, ортоклаз, полигиоклаз ва слюда минераллардан иборат. Мономинерал тоғ жинсларига оҳактош, гипс ва мармар мисол бўла олади. Улар ҳар хил геологик факторлар таъсири остида ҳосил бўлади. Бу факторларнинг биринчи хили ер остида таъсир қилиб ички ёки эндоген факторли факторлар деб, иккинчи хили эса литосферанинг сиртки қатламларида таъсир қилиб, улар ташқи ёки экзоген факторлар деб аталади. Экзоген кучлар қаторига, масалан вулқон ҳодисалари, тоғ ҳосил бўлишини вужудга келтирувчи кучлар ва бошқалар киради, экзоген кучларига қуёш энергияси, шамол сув ва бошқалар киради.
Эндоген факторнинг магманинг совиши натижасида ҳосил бўладиган тоғ жинсларини, масалан гранитлар, порфирлар ва бошқаларни вужудга келтиради. Бу тоғ жинсларининг ҳосил бўлиши магма ва ундан содир бўладиган процесслар билан боғликлиги сабабли улар магматик ёки отқинди тоғ жинслари деб аталади. Бошқа тоғ жинсларининг ҳаммаси магматик тоғ жинсларидан маълум физик, геологик ҳодисалар натижасида ҳосил бўлади. Ниҳоят тоғ жинслари суюқланган магмага ёндашиши ва шунингдек литосферанинг чуқур қаватларида жойлашганларига юқори харорат кириб қолган химиявий моддалар таъсирида уларни ташкил этувчи элементларнинг қайтадан группаланишига олиб келади. Бундай жинслар метоморфик тоғ жинслари деб аталади. Уларга гинейслар, роговиклар сланецлар ва бошқалар киради.
3-савол. Ер қобиғининг тебраниш ҳаракати.

Ер қобиғида тўсатдан юз берадиган қисқа муддатли қимирлашдан ташқари бошқа характердаги ҳаракатлар ҳам бўлиб туради. Бу ҳаракат шу қадар суст бўладики, кундалик ҳаётда биз уларни сезмайимиз. Ер қобиғининг бундай ҳаракати қуруқликнинг аслий тебраниши деб юритилади.
Тебранма ҳаракат натижасида баъзи жойлар кўтарилиши оқибатида қуруқлик катталаша боради баъзи жойлар эса чўкиб денгиз тубига туша боради. Масалан, Скандинавия ярим ороли кўтарилиши натижасида унинг территорияси кенгаймокда. Болтик денгизининг жанубий сохили, Қора денгиз, Ла-Манш бўғози ва Мичиган кўли сохиллари эса секин аста чўкиб бормокда 11.04.92. Қуруқликнинг пасайишига Голландия территорияси классик мисол бўла олади. Голландияликлар ўз мамлакатини денгиз суви коплашидан сақлаш учун доимо тўғон устига қуришга мажбурдирлар. М. Баходиров фикрича, тебранма ҳаракат айрим малакатларда иқдимнинг ўзгариши ҳам сабаб бўлиши мумкин.
Масалан, атлантика океанидан келаётган Гольфстрим иссиқ оқими тебранма ҳаракат таъсирида ўз йулини ўзгартирса Европада иқлим совий бошлайди, ҳатто Мурманск порти тамомила музлаб қолади. Тебранма ҳаракат натижасида вертикал ўзгаришигина эмас, балки горизонтал ўзгаришлар ҳам булади. Чунончи Калифорния территориясидан ўтказилган геодезия ишлари вақтида пухта текширилган пункти 38 йил (1868-1906 йиллар) мобайнида ўз урнини ўзгартирган ва ўрта хисобда хар йили 0,052 м тезликда шимол томонга сурилган.
Демак тебранма харакат натижасида материкнинг айрим қисмида дастлабки бошланғич холат бир мунча ўзгарар экан. Аммо тоғ жинсларнинг горизонтал холати ўзгармайди. Шунинг учун унинг устидаги иморатлар ва иншоотлар мустахкамлигига таъсир этилмайди.