Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро юқори технологиялар муҳандислик

7,8-савол. Асосий ва асосий бўлмаган минераллар тўғрисида тушунча.
Силикатлар. Бу синфга кирувчи минераллар химиявий таркиби мураккаб – оливин (перидотит, гранатлар, алмандин, гроссуляр, андралит, авгит, сохта мугуз, тальк, серпентин (толалари асбест) каолинит, мусковит (калийли слюда») биотит (темир-магнийли қора слюда), хлоритлар, глауконит (гидрослюда группасидан), ортоклаз микролин, альбит (натрийли плагиоклаз), анортит (кальций плагиоклаз) лабрадорит (натрийли плагиоклаз) нефелин (элфолит мойли тош) ва лейцит.
Силикатлар
Абу Райҳон Беруний «Келажакда тоғларда, дарё, денгизлар тубида ва ер қатламида қаттиқ ҳамда суюқ ҳолатдаги маъданлар топилишига ишончим комил» деб айтган эди. Қимматбаҳо тошлар жуда қадимдан одамларга маълум. Геродотнинг ёзишича, Ўрта Осиёнинг шимолий қисмида яшаган кабилалар мис ва темирдан фойдаланиш усулини ўша замонлардаёқ билганлар. IX-X мис конлари бўлган. Ўша даврда қалай (Зирабулоқ), олтин (Зарафшон), феруза, лаъл, ёқут (Бадахшон, Хўжакент, Исфара) конлари бўлганлиги ҳам тарихдан маълум.
Қимматбаҳо тошлардан қадим замонлардан бери халқ хўжалигида фойдаланилиб келинган. Буюк ўзбек олими Абу Райҳон Берунийнинг бу тошлар хақидаги фикрлари хусусида С. У. Ибодуллаев қуйидагиларни ёзади:
9-савол. Улуғ ўзбек олимларининг қимматбаҳо тошлар тўғрисидаги фикрлари.

Узоқ ўтмишдаги аждодларимиз олтин, кумуш, металлардан ташқари темир, қалай, симоб, олтингугуртдан ҳам фойдаланганлар. Қимматбаҳо тошларни тозалаб, ишлаб ҳаёт учун зарур бўлган меҳнат қуроллари ясашни ўрганганлар. XI аср бошларида гениал ўзбек олими Абу Райҳон Беруний минералогия соҳасида ҳам кўп ишлар қилган машҳур табиатшунос эди. У ўзининг «Қимматбаҳо тошлар» китобида маъданларнинг таърифини, тош кесишнинг элликдан ортиқ йўлини ва уларнинг нархларига доир маълумотларни баён этган. Шу билан бирга у олтиннинг хоссалари ва олтин конларини батафсил ўрганган. Кейинги асрларда ҳам бинокорлик ва заргарликда ишлатиладиган тошларни текшириш ишлари олиб борилган. Энди айрим табиий тошларнинг ишлатилиши хақида қисқача тўхталиб ўтамиз.
Ҳақиқтош (киноварь).
Ўрта Осиёда қадим замонларда машҳур. Ранги қизил, ялтироқ. Бошқа маъданлардан суюқлантириш усули билан ажратиб олинади. Ундан симоб олинади.


Чақмоқтош (кварц)


. Бинафша рангда. Табиатда 200 хили учрайди. Унинг оқ, кўк ва қора рангли хиллари бор. Ўрта Осиёда тузтошнинг бир неча конлари бор. У металларни осонроқ суюқлантиришга ёрдам беради. Бу минералдан мамлакатимизда энг яхши оптик асбоблар тайёрлашда фойдаланилади.
Олтингугурт.


Ранги сарғимтир, кўпинча, кристалл шаклида учрайди. Ундан саноатнинг кўпгина тармоқлари учун зарур бўлган сульфат кислота резина, гугурт ва бўёқ ишлаб чикарилади.
Феруза
кўк, яшил, ҳаво ранг бўлади. Унинг шарқ халқлари ҳар хил зеб-зийнатлар учун ишлатиб келганлар. Феруза бир неча юз йиллар давомида конлардан қазиб олиб келинган. Ҳозир Ўрта Осиёда ўнларча феруза кони топилган.

Мис металл сифатида электротехникада, машинасозликда ҳар хил асбоб, идишлар тайёрлашда ишлатилади.
Молибденит

саноатда муҳим аҳамиятга эга бўлган металл – молибден олинадиган бирдан-бир саноатбоп хомашёдир. Бутун дунёда қазиб чиқариладиган металларнинг 90% га яқини юқори сифатли пўлат ишлаб чиқариш учун сарфланади. Қолган қисми электротезникада, буёқчилик ишларида, симсиз телеграфда химия саноатида ишлатилади.
1202 Платина группачаси металларининг энг муҳим хоссалари уларнинг қийин суюқланиш, электр ўтказувчанлиги ва химиявий турғунлигидир. Бу металлар шу хоссалари туфайли химия саноатида, электротехникада ва саноатнинг бошқа тармоқларига кўп ишлатилади.

10-савол. Тоғ жинсларини ҳосил бўлиш жараёнлари тўғрисида тушунча.
Литосферанинг қалин қатламларини ҳосил этган бир ёки бир неча минераллардан ташкил топган табиий брикмалар тоғ жинслари деб юритилади. Тоғ жинслари полиминерал (кўп минералли) ва мономинерал (бир минералли) бўлиши мумкин. Полиминерал тоғ жинслари ҳар хил минералдан мономинерал тоғ жинслари эса бир минералдан иборат бўлади. Кўп минералли тоғ жинслари гранит, бальзальт, льёз ва бошқалар кварц, ортоклаз, полигиоклаз ва слюда минераллардан иборат. Мономинерал тоғ жинсларига оҳактош, гипс ва мармар мисол бўла олади. Улар ҳар хил геологик факторлар таъсири остида ҳосил бўлади. Бу факторларнинг биринчи хили ер остида таъсир қилиб ички ёки эндоген факторли факторлар деб, иккинчи хили эса литосферанинг сиртки қатламларида таъсир қилиб, улар ташқи ёки экзоген факторлар деб аталади. Экзоген кучлар қаторига, масалан вулқон ҳодисалари, тоғ ҳосил бўлишини вужудга келтирувчи кучлар ва бошқалар киради, экзоген кучларига қуёш энергияси, шамол сув ва бошқалар киради.
Эндоген факторнинг магманинг совиши натижасида ҳосил бўладиган тоғ жинсларини, масалан гранитлар, порфирлар ва бошқаларни вужудга келтиради. Бу тоғ жинсларининг ҳосил бўлиши магма ва ундан содир бўладиган процесслар билан боғликлиги сабабли улар магматик ёки отқинди тоғ жинслари деб аталади. Бошқа тоғ жинсларининг ҳаммаси магматик тоғ жинсларидан маълум физик, геологик ҳодисалар натижасида ҳосил бўлади. Ниҳоят тоғ жинслари суюқланган магмага ёндашиши ва шунингдек литосферанинг чуқур қаватларида жойлашганларига юқори харорат кириб қолган химиявий моддалар таъсирида уларни ташкил этувчи элементларнинг қайтадан группаланишига олиб келади. Бундай жинслар метоморфик тоғ жинслари деб аталади. Уларга гинейслар, роговиклар сланецлар ва бошқалар киради.
Чўкинди тоғ жинслари ер юзасида азалдан мавжуд тоғ жинсларининг емирилиши ва уларнинг йиғилишидан ћосил бўлади. Бу тоғ жинслари қуруқликда ҳам сув хафзаларининг тубида ҳам тўпланади. Ернинг пўсти юқорида айтилгаан уч хил тоғ жинсларидан ташкил топлаган бўлиб аммо унинг масасини 95% магматик ва метаморфик тоғ жинслари ташкил қилади.