Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги қарши муҳандислик иқтисодиёт

Асоратланган шароитларда чуқур насосли кудуқларни эксплуатация 
қилиш. 
Кўпчилик чуқур насосли қудуқлар асоратланган шароитларда ишлайди. 
Улар қуйидагича ҳарактерланади: 
- қатламдан қудуқга нефтъ билан бирга кўп миқдорда эркин газ киради; 
- қатламдан қум чиқиб кетади; 
- насос ва қувурларга парафин ўрнашади; 
- қудуқ стволи қиялашади. 
Ҳозирги вақтда бундай қудуқларни эксплуатация қилишнинг нормал 
шароитларини таъминлаш учун ҳар хил технологик усуллар ва ҳимоя 
мосламалари ишлаб чиқилган. Чуқур насос қурилмаси ишига таъсир қилувчи 
заррали газларни бартараф қилишнинг технологик усуллари қуйидагиларни ўз 
ичига олади: 
- зарарли бўшлиқларни камайтириш йўли билан чуқур насосдан 
фойдаланиш; 
- плунжер юриши (ход)ни узайтириш; 
- скважинада суюқлик сатҳи тагига насос ботишини кўпайтириш; 
- қудуқнинг қувур орти бўшлигидан газни сўриб олиш. 
Қатламдан нефтъ билан бирга келган қум қудуқ тубида қум тиқинини 
ҳосил қилиши мумкин. Натижада қудуқга нефтънинг оқими камаяди ёки 
умуман тўхтайди. Насосни ишлаш жараёнида қум суюқлик билан насосга 
тушиб, унинг деталларини ишқалайди. Кўпинча цилиндрдаги плунжер 
поналаниб қолиши мумкин. Насосни қумларнинг зарарли таъсиридан 
сақлашнинг асосий тадбирлари қуйидагилардан иборат: 
- қудуқдан олинадиган суюқликни тартибга солиш; 
- махсус плунжер туридаги насосларни қўллаш; 
- насос орқали ўтадиган суюқлик оқимида қум тўпланишини 
камайтириш ва бу оқим тезлигини ошириш учун қудуқнинг қувур орти 
бўшлиғига нефтъ қуйиш; 
- қувурли штанга қўллаш. 
Чуқур насосли ишларни бажаришда насосга қум ва газларнинг зарарли 
таъсирини камайтириш учун режалаштирилган ҳамма режимли ва технологик 
ҳарактерга эга тадбирлар билан бирга ҳар хил ҳимоялаш мосламалари ҳам 
қўлланилади. Бундай мосламаларга газли ва қумли якорларни кўрсатиш 
мумкин. 
Нефтъ қудуқларини фавворали эксплуатация қилиш. 
Қудуқ тубидан суюқлик ва газларни ер юзига кўтариш қудуқларни 
эксплуатация қилишнинг асосий мазмунини ташкил қилади. Бу жараён табиий 
қувват (энергия) W
п
, яъни қудуқ тубига кирувчи суюқлик ва газ ҳисобига ва 
қудуқга ер юзасидан W
н
бериладиган қувват ҳисобига амалга ошади. Суюқ газ 

---

аралашмаси махсус мослама орқали қудуқ оғзидан ўтиб, серпараторга ва ўлчаш 
мосламасига қараб йўналади. Қейин у кон трубопроводига тушади. Кон 
трубопроводларида аралашмаларнинг ҳаракатини таъминлаш учун қудуқ 
оғзида қаршилик босими ушлаб турилади. 
Юқорида қайд этилганларга асосан қуйидаги энергетик балансни тузиш 
мумкин: 
W
1
+ W
2
+ W
3
+ W
п
+ W
н
Бунда W
1
– қудуқ тубидан қудуқ оғзигача суюқлик ва газни кўтаришга 
сарфланадиган қувват; W
2 
– суюқ газ аралашмаси қудуқ оғзи қурилмаси орқали 
ҳаракатланганда сарфланадиган қувват; W
3 
– қудуқ оғзи ташқарисига суюқлик 
ва газ оқимини чиқарувчи кувват. 
Агар аралашмалар қудуқ тубидан ер юзига кўтариш фақат табиий қувват 
ҳисобига бажарилса (W
н
=0), бундай қудуқларни эксплуатация қилиш 
фавворали ҳисобланади. 
Агар W
н 

0 бўлса, нефтъни қазиб олиш механизациялаштирилади. 
Қудуқга қувватни W
н 
узатиш ҳар хил усул билан бажарилади: 
- сиқилган ҳаво ва газ билан; 
- насос билан. 
Қудуқга қувват узатишнинг биринчи усули - компрессорли, иккинчи 
усули эса - насосли деб аталади.
Кудуқ тубидаги суюқлик ва газ потенциал кувватга эга. Бу қувватнинг 
миқдори суюқлик W
ж
ва газ W
г 
қуввати билан аниқланади. 
Қудуқ табидаги бу суюқликни h баландликка кўтариш бўйича ишларни 
тугатиш учун керак бўлган 1т суюқликнинг потенциал қуввати қуйидагича 
бўлади. 
W
ж 
= 1000 hg = 9.81 ∙ 10
3
h 
Агар суюқликни кўтариш баландлиги қудуқ туби босими орқали бўлса, у 
қуйидагича ифодаланади: 
Рg
Р
P
h
заб
0


бунда Р
заб
ва Р
0
– қудуқ туби ва ҳаво босими, Па; Р – суюқлик зичлиги, 
кг/м
3
; g – эркин тушиш тезланиши, м/с
2
. 
Бундан 
Р
Р
Р
Рg
Р
P
W
заб
заб
ж
)
(
10
)
(
81
,
9
10
0
3
0
3




Изометрик жараёнда эркин газ қувватининг W
2 
кенгайиши қуйидагича 
аниқланади: 
0
0
0
Р
Р
L
P
G
W
заб
п
Г

бунда G
0
- қудуқ тубига эркин кўринишда 1 т суюқлик билан кирадиган 
газ ҳажми, м
3
; Р
0
– 9,81 х 10
4
Па га тенг ҳаво босими. 
Қудуқ тубидаги Р
заб
ҳар қайси тонна нефтъда маълум миқдорда эриган 
газ бўлади. Бу газлар қудуқ оғзига қараб босими пасайиб борадиган 
эритмалардан ажралади. Бу газлар ҳам маълум қувват заҳирасига эга. У А
0
билан белгиланади. Шундай қилиб, қудуқ тубида суюқлик ва газга эга бўлган 
потенциал қувват (Дж) қуйидагиларга тенг бўлади. 

---

0
0
0
0
0
)
(
1000
A
Р
Р
Ln
P
G
Р
Р
P
W
заб
заб




Эксплуатация қилишда суюқликни кўтариш учун бу қувватнинг 
ҳаммаси фойдаланилмайди. Чунки қудуқ оғзида айрим босимга қарши ρ
у
мослама бўлади. Қудуқ тубидан қудуқ оғзигача босимнинг ўзгаришида 1 т 
суюқликни кўтаришга сарфланадиган суюқ газ аралашмасининг қуввати 
қуйидагича ифодаланади. 
1
0
0
1
)
(
1000
A
Р
Р
Ln
P
G
Р
Р
P
W
у
заб
у
заб




бунда А
1
– қудуқ тубидан (Р
заб
) қудуқ оғзигача (Р
у
) босимнинг 
ўзгаришида нефтъдан ажраган газнинг қуввати, Дж. 
Кўпинча фаввора қудуқларини эксплуатация қилишда қудуқ туби 
босими тўйиниш босимидан юқори бўлади. 
G
0
=0 тенг бўлганда суюқликни кўтариш фақат суюқлик қуввати ва 
эритмадан ажраган газ қуввати ҳисобига амалга ошади.