Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги қарши муҳандислик-иқтисодиёт институти

…………………………. 42
2.3.
Геотехнологик скважиналарни қуриш ишлари самарадорлигини аниқлаш 
yсуллари
……………………………………………………………………………. 45
ΙΙΙ. Иқтисодий қисм
………………………………………………………………48
3.1.
Геотехнологик скважиналарнинг техник иқтисодий курсаткичлари
…….. 48 
3.2.
Ер ости ишқорлашда геотехнологик скважиналарни танлаш ва хисоблаш.
50 
3.3. 
Геотехнологик скважиналарни қуриш усуллари бўйича хисоблаш………. 
56
 
IV. Хаёт фаолияти хавфсизлиги……………………………………………… 60 
4.1.
Сулфат кислота билан ишлаганда хавфсизлик қоидалари………………… 60
 
4.2.
Електр хавфсизлиги…………………………………………………………… 61
 
4.3.
Атроф муҳитни мухофаза қилиш…………………………………………….. 64
 
Хулоса…………………………………………………………………………… 71 
Фойдаланилган адабиётлар.
 
 
 

---

КИРИШ
Respublikamiz birinchi prezidenti Islom Karimov “O’zbekiston XXI asr 
bo’sag’asida,Xavfsizlikka 
taxdid,barqarorlik 
shartlari 
va 
taraqqiyot 
kafolatlari”kitobida shunday degan edi “O’zbekiston o’z yer osti boyliklari bilan 
xaqli suratda faxrlanadi –bu yerda mashxur Mendeleyev davriy sistemasining diyarli 
barcha ilimentlari topilgan.O’zbekistonda qimmatbaxo metallar bilan bir qatorda uran 
xam ishlab chiqariladi.Uning uchun yirik mineral –xom ashyo bazasi barpo 
etilgan.Aniqlangan uran zaxiralari 50-60 yil mobaynida qazib olishga yetadi.Uran 
bilan bir qatorda reniy,skandiy,lantanoidlar va boshqa elimentlar xam qazib 
olinmoqda. 
Keyingi yillarda olimlar konchilik korxonalari bilan hamjihatlikda foydali 
qazilmalarni yangi usulda ajratib olishga ko‘proq e'tiborini qaratmoqda, shu jumladan 
foydali qazilmalarni yer ostidan geotexnologik usullar bilan ajratib olishga. 
Geotexnologik jarayonlarni takomillashtirish va rivojlantirishga qulay asos yaratish, 
ilmiy ishlar salohiyatini o‘sishi qator sanoat tarmoqlarini ham rivojlanishiga olib 
keladi, shu jumladan kimyo, kimyoviy boyitish jarayonlarini nazariy asoslarini va 
zarur bo‘lgan asbob-uskunalarni shakllanishiga asos bo‘ldi. Geotexnologik usullarga 
quyidagilar kiradi: metall va fosforitlarni suyuqlik bilan skvajinalar orqali eritib olish, 
oltingugurt va ozokeritlarni yuqori haroratda yer ostida tanlab eritish, tuz massivini 
suvda eritish, mis va uranni yer ostiga skvajinalar o‘tkazib va yer yuzasida tanlab 
eritish, metallarni massivda avvaldan portlatib yumshatib yer ostida tanlab eritish, 
biologik faol suvli eritmada minerallarni alohida tanlab eritishni organik erituvchilar 
yordamida amalga oshirish, yonuvchi foydali qazilmaoarni yer ostida gazga 
aylantirish, sulfidli minerallarni qizdirib-kuydirib ajratib olish usullari ishlab 
chiqilgan. 
Foydali qazilmalarni mikrobiologik usulda ajratib olish, eritib olish jarayonining 
takomillashtirgan usulidir. Tanlab eritish jarayoni ba'zi bakteriyalar ishtirokida ancha 
jadallashadi. Bunda bakteriyalar katalizatorlik vazifasini bajaradi. Foydali 
qazilmalarni qazib olishda bakteriyalardan foydalanish rudnik yangi mikrobiologiyasi 
fanini vujudga kelishiga olib keldi. 
Foydali qazilmalarni fiziko-kimyoviy usulda ajritib olish konchilik sanoatini 
tubdan o‘zgartirib yubordi, ishlab chiqarishga yuqori madaniyat olib keldi, kishilarni 
og‘ir yer osti mehnatidan halos etdi, chunki bunda yer ostida kishilarni ishtirok etishi 
talab etilmaydi va konchilik ishlari natijasida yer yuzasini o‘pirilib bo‘zilishidan 
saqlaydi. Chang va gazga qarshi ko‘rashishga ham ehtiyoj qolmaydi. Metallga boy 
bo‘lmagan ruda zahirasini iqtisodiy jihatdan yetarlicha manfaat ko‘rib ishlash 
imkonini yaratadi. Foydali qazilmalarni fiziko-kimyoviy va mikrobiologik usul 
qo‘llab ajritib olish hali takomillashishdan ancha uzoq. Bu usullarini ba'zibir endigina 
foydali bo‘lmoqda, boshqalari juda kam o‘rganilgan. Uchinchisida esa foydali 
birikmalarni yo‘qotilish darajasi ancha yuqori, lekin bu usullarning kelajagi 
istiqbollidir. Bu usullarni takomillashtirib rivojlantirishni imkoni bo‘lgan yo‘llari: 
birinchi foydali qazilma konida yadroviy portlatish yo‘li bilan rudani maydalab, 
so‘ng uni yer ostida tanlab eritib olishadi. Bunda har xil foydali qazilmalarni ajratib 
olish uchun arzon narxdagi eritmalar yaratish; ikkinchi yer qobig‘i bo‘ylab 
skvajinalar burg‘ilab erigan magma tarkibida mavjud bo‘lgan barcha kimyoviy 

---

eritmalarni ular orqali yer yuzasiga chiqarish. Keyinchalik magmani metallurgiya 
jaryonlaridan o‘tqazib metallni ajritib olish ehtimolini amalga oshirish.
Hozirga vaqtda tanlab eritish yo‘li bilan tuz, mis, uran, oltin va siyrak 
uchraydigan ba'zi metallarni ajratib olmoqda. Masalan, Navoiy tog‘-kon metallurgiya 
kombinatida uran, oltin va siyrak uchraydigan ba'zi bir metallar bir necha yillardan 
beri amaliyotda qo‘llanilib kelinmoqda. Bu usullarni qo‘llab foydali birikmalarni 
ajratib olish, yer osti usulida qazib olish usuliga nisbitan amaliyotda 2-2.5 baravar 
arzonga tushmoqda. 
Tanlab eritish jarayoni ba'zi bakteriyalar ishtirokida amalga oshiradi, bunda ular
katalizatorlar vazifasini bajaradi. Foydali qazilma konlarini qazib-ajratib olish 
jarayonida bakteriyalardan foydalanish rudnik mikrobiologiyasini vujudga keltirdi va 
rivojlantirmoqda.