Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги қарши давлат университети

Ақба//ағба//овға индикатори. Ақба - келиб чиқишига кўра арабча бўлиб, орографик термин сифатида “тоғ усти, довон, тоғнинг ошиб ўтиш йўли бўлган қисми” маъноларини ифодалайди. Тоғли аҳоли нутқида – йўл тушган тоғ, қийинчилик билан ошиб ўтиладиган баланд тоғ³. Тарихий ёзма манбаларда бу атаманинг қўлланганлиги тўғрисида маълумотлар учрайди. Жумладан, “Зафарнома” асарида ақба (асарда бу атама уқба шаклида келтирилган) атамасини қўлланганлигини кўриш мумкин: Кеш уқбаси (Тахтиқорача довони бўлса керак), Уқбаи Бута⁴. Лекин, “Бобурнома” асарида бу атама довон маъносида бирон марта ҳам қўлланмаган⁵. Шунга асосланиб айтиш мумкинки, бу атам XVI асрларга келиб, истеъмолдан чиққан ва унинг ўрнини довон ва кўтал атамалари эгаллаган. Бу сўз орографик индикатор сифатида оронимлар таркибида сақланиб қолган: Ағба (Қм. шарқ томонидаги довон).
Байир//бойир индикатори. Байир - орографик атама сифатида бир қанча туркий тилларда учрайди. У байир~бойир ~ байыр ~ баир шаклларида қозоқ, қирғиз, қорақалпоқ, турк, туркман, озарбайжон, нуғай, гагауз, қирим-татар тилларида турли фонетик вариантларда қўлланади. Бу тилларда турли маъно хусусиятларига эга: тепа; дўнглик; баландлик; тоғ ёнбағри, қиялик; текислик, яланглик; ҳайдалмаган ер. Жумладан, туркман тилида байыр – дўнглик, баландлик; қозоқ тилида байыр – қумли чўлларда шамол натижасида ҳосил бўлган ботиқ жой¹. Эски ўзбек тилида бойир – кичик тепа, текисликдаги ҳажми кичик баландлик маъноларига эга бўлган. Алишер Навоийнинг “Насойимул муҳаббат” асарида шу маънода қўлланган². Бу сўз орографик индикатор сифатида оронимлар ясалишига хизмат қилган: Қорабайир (Шс., тепа) – унчалик баланд бўлмаган тепа. Туркманистонда Қизилбойир, Қизилжабойир, Қорабайир, Биринбойир, Елбойир, Етимбойир, Дарвозабойир деган баландликлар бор. Шунингдек, бу сўз топонимлар таркибида аниқловчи компонент бўлиб ҳам келади: Бойиргаза (Чр., газа), Байиркўл ( Яб., кўл).
Банд индикатори. Банд - форс-тожик тилида “тўсиқ, ғов, тўсилган жой” маъноларига эга бўлиб, орографик индикатор сифатида Эрон (Белужистон, Мекрон), Афғонистон оронимиясида тоғ турини билдиради. Жумладан, “Бобурнома” да бу сўз кўтал (довон) маъносида қўлланганлиги айтилиб, ундан ясалган ороним изоҳи келтирилган: “Яна бир Ғурбанд туманидур. Ул вилоятларда кўталларни банд дерлар. Ғур сари бу кўтал била борурлар, ғолибо ул жиҳатдин Ғурбанд дебтурлар³. Жанубий Ўзбекистонда Дарбанд(Бойсун) топоними таркибида учрайди. Бу ном дастлаб, ороним сифатида шаклланган, кейинчалик ойконимга ўтган.