Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги қарши давлат университети

Доман//домона индикатори. Домана сўзининг бош маъноси ҳар қандай нарсанинг қуйи, пастки қисми, этаги. Орографик термин сифатида тоғ ёки баландликларнинг қуйи кисми, паст, тоғ этаги. Тарихий ёзма манбаларда, жумладан, «Бобурнома»да домана – “тоғ ён бағри, тоғ” маъноларида учрайди. Бу сўз асарда қуйидаги шаклда қўлланган: “ ...Чўпора тоғлари доманаси ...”³;
“... доманадағи ушоқ тоғларда ва камарларда беркиндилар”⁴. Жанубий Ўзбекистонда домана сўзи тоғ этаги, қирлик, тоғ бағридаги паст ва кичик баландлик, дарада сал кўтарилган жой тушунчаларини ифодалайди⁵ . У шу маънолари асосида оронимлар ясалишига ҳам хизмат қилган: Домана (Ғз., баландлик; Шo., чўққи). Бу сўз бошқа турдаги жой номларида ҳам учрайди: Домана (Чр., қ-қ). Ойконим оронимдан келиб чиққан.
Думалоқ индикатори. Бу сўз орографик атама сифатида “учи конуссимон, гирди силлиқ чоштепа шаклида бўлган баландликнинг бир турини ифодалайди. У англатган тушунчаси билан боғлиқ орографик объектларнинг номларини ясалишига хизмат қилади. Жумладан, Жанубий Ўзбекистонинг Қорадумалоқ, Оқдумолоқ (До., баландликлар) оронимлари таркибида оронимик индикатор сифатида келган.
Дўнг индикатори. Дўнг сўзи орографик термин сифатида “чўққисимон баландлик, ер сатҳидан кўтарилган баландлик” тушунчаларини ифодалайди. Бу сўз қадимги туркий ва мўғул тилларидаги қара~хара – “баландлик, дўнглик” маъносидаги сўзга синоним. Бу термин дўнг~тўнг шаклларида оронимлар ясалишига хизмат қилган: Қорадўнг (Нш., баландлик), Бойдўнг (Чр., тепа).
Жалтир//чалтир//ялтир индикатори. Бу вариантдош сўзлар Деҳқонобод аҳолиси нутқида жалтир, Шаҳрисабз аҳолиси нутқида чалтир, қипчоқ шеваларида ялтир шаклларида учрайди. У орографик термин сифатида “ўт ўсмаган жой, тақир, лойқа босиб туриши натижасида гиёҳ битмай, тупроқнинг устки лой қатлами ёрилиб кетадиган жой” тушунчасини ифодалайди. Бу сўз шу маъноси ва вариантдош шаклларида оронимлар ясалишига хизмат қилади: Жалтир (До., адир), Чалтир (Шс., баландлик), Ялтирқоқ (До., қоқ) ва б. Шунингдек, Ялтир (Кт., эски қ-қ.) топоними ҳам шу сўз асосида яратилган, яъни оронимдан ойконим вужудга келган.