Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги қарши давлат университети

2.2.1. Асл орографик-оронимик маънога эга бўлган сўзлардан келиб чиққан оронимик индикаторлар
Айри индикатори. Айри сўзи орографик характердаги термин ҳисобланиб, у айри~ айриқ – “айрилган, ажралган; ўркачга ўхшаш баландлик, ораси кичик ўйиқ билан ажралиб турган, ёнма-ён жойлашган кўп кичик тепалардан иборат баландлик” тушунчаларини ифодалайди¹. Шу тушунча асосида орографик объектларнинг номини ясалишига хизмат қилади: Қораайри (До., баландлик), Оқайри (До., Қм., баландлик), Оғайри (Қм., қ-қ).
Аланг индикатори. Аланг сўзи орографик термин сифатида турли маъноларни касб этади. Жумладан, Т. Нафасов уни “ясси баландлик, текисликдан сал кўтарилиб турган баландлик” маъносида изоҳлаган ². Хоразм шеваларида аланг термин сифатида 1) экинга яроқсиз ер; 2) эски ариқ, анҳор йўли маъноларига эга³. Қорақалпоғистон ўзбек шеваларида аланг I. 1) ангиз, яъни ҳосили йиғиб олинган ер); 2) қўриқ, бўз ер; 3) яланглик; II. аланг – “сув оқмайдиган эски ариқ ўрни” маъноларини ифодалайди⁴. Маҳмуд Кошғарий бу сўзни “текис майдон, яланг, саҳро” маъноларида келтирган⁵.
Э. Мурзаевнинг қайд этишича, унинг тарқалиш ареали жуда кенг бўлиб, бошқирд, тува, ёқут тилларида “ўрмондаги яланглик”, олтой тилида эса “майдон, водий, текислик”, турк тилида “ўтлоқ”, чуваш тилида эса “саҳро”,чўл” маъноларини билдиради¹. У Жанубий Ўзбекистон оронимиясида Бошаланг (Кб., дашт) ороними таркибида индикатор сифатида учрайди. Шунингдек, Аланглиқ, Уллиаланглиқ, Киччиаланглиқ (Хоразм) топонимлари таркибида ҳам бу индикаторни кўриш мумкин.
Арба индикатори. Арба сўзи асли келиб чиқишига кўра тожик тилига тегишли бўлиб, орографик термин сифатида “довон, тоғдан ошиб ўтиладиган йўл” маъносига эга. Шу маъно хусусияти билан оронимлар ясалишига хизмат қилган. Жумладан, у Арпали (Қм., баландлик, аслида Арба+ли), Арпақори (Шс., тоғдаги майдон, Аслида Арба +ғари) оронимлари таркибида учрайди. А.З. Розенфильднинг кўрсатишича арба сўзи Тожикистон оронимиясида “довон” маъносида қўлланган: Арбаи Бунай - Бунай довони (Ванж); Қўшарба – туркийча “жуфт довон”² .