Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги қарши давлат университети

Жар индикатори. Жар сўзи оқар сувлар юмшоқ тоғ жинсларини ўйиб кетишидан ҳосил бўлган чуқурлик шаклидаги орографик объектларни ифодалайди. Жарлар, асосан, Лёсс (немисча – сарғиш, майда заррали, бўш тоғ жинси), лёссимон қумоқдан тузилган баланд текисликларда, тоғ этаги қияликларида кўп учрайди. Жарлар оқава ва тошлама сувларни оқизиб қўйиш натижасида ҳам вужудга келади. Жарнинг узунлиги бир неча ўн км, кенглиги ва чуқурлиги бир неча ўн метр бўлиши мумкин¹. Ўзбек тили изоҳли луғатида келтирилишича, жар [форсча – ернинг чуқур, ўйиқ жойи] – четлари ўпирилган чуқур сойлик; чуқурлик². Келиб чиқишига кўра эроний тилларга мансуб деб қараладиган бу сўз ўзбек тилига апеллятив сифатида ўзлашган ва фаол қўлланади. Жар сўзидан орографик термин сифатида оронимлар ясалган ва ҳозир ҳам ясалади. Шу жиҳати билан у фаол оронимик индикатор ҳисобланади: Оқжар (Чр., жар, адир), Оннажар (Ғз., жар), Омборжар (Чр., жар, қ-қ), Бўрижар (Шс ., жар). Жанубий Ўзбекистон маҳаллий шеваларида жарнинг бир турини ифодалаш учун чил – “сув ўйган жой, жар” сўзи ҳам қўлланади. Бу термин туркман шеваларидан бири (Газанжик) да “катта жар” маъносда қўлланади¹. Бу сўз Чилдара (Қм., дара) ороними таркибида учрайди. Махмуд Кошғарий луғатида сел ўйиб кетган чуқур ер, жар маъносини берадиган “йар” сўзи келтирилган². Маъно ва мазмунига кўра бир хил бўлган жар ва йар бир сўзнинг шевалардаги фонетик шаклларидир.
Зов индикатори. Зов [ф. ﺯﺍﻮ – дара] шв. Дара, тоғ оралиғидаги чуқурлик; жарлик³. С.Қораев эса зов терминига «тик қоя, жарлик, баъзан чуқур дара» деб изоҳ беради⁴.Орономик индикатор сифатида тик қоя, жарлик, баъзан чуқур дара маъноларини касб этади. Жиззах, Самарканд, Сурхондарё, Қашқадарё вилоятлари, Қирғизистон, Эрон, Афғонистон жой номлари таркибида учрайди. Қирғизча зоо – ўтиб бўлмайдиган ўсимликсиз ёввойи қоя (Қызылзов, Кўкзов, Зовэтак – қуйи зов). Эрон тилларида зоу - «дара (Калезоу, Сурхзоу, Серезоу, Герезоу, Кўлезоу)⁵.
Қашқадарё вилоятининг Деҳқонобод шевасида зов сўзи «тоғ этаклари ва дараларидаги тик жар, катта ўйиқ» маъносида қўлланади⁶. Жанубий Ўзбекистон оронимиясида бу индикатордан ясалган жой номлари кенг тарқалган. Оқзов, Саризов, Каттазов, Киччизов, Тикзов, Керагазов, Тошлизов, Қоразов, Кайфангзов (Чр, До, Бс, Шо, Шс.) оронимлари шулар жумласидандир. Шунингдек, Жиззах вилояти ҳудудида Кўкзов, Қизилзов (Зомин) оронимлари мавжуд⁷.