Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги қарши давлат университети

Мос//мас индикатори. Бу сўз эроний тилларда – “тоғ, тоғ тизмаси; чўққи, қоя“; баландлик маъноларини беради¹. Шу маъноси асосида оронимлар ясалишига хизмат қилган: Зармас (Яб. шарқидаги тоғ), Қорамос (Бс., До, тоғ), Саримос (Бс., тоғ), Масхара (Яб., тоғ).
Нур//нура индикатори. Бир қанча туркий (қозоқ, қирғиз,Тожикистоннинг Вахш ҳудуди ўзбеклари) ва мўғул тилларида нура~ нураа – жар, ўпирилган жой, бир томони баландлик бўлиб, ўйилиб кетган жари бор ер маъносида қўлланади². У шу маънолари билан орографик термин хусусиятини намоён қилади ва оронимлар таркибида индикатор сифатида келади: Оқнура (Ғз., баландлик, қ-қ), Нурқай (До., тоғ).
Орт//арт индикатори. Бу сўз орографик атама сифатида “довон, тоғларнинг ошиб ўтиш мумкин бўлган жойи, ошиб ўтиш мумкин бўлган тоғ” тушунчаларини ифодалайди. Маҳмуд Кошғарий луғатида бу сўз арт шаклида келтирилган ва у “тоғ тепаси” маъносида изоҳланган. Уни асослаш учун қуйидаги мақол келтирилган: ”Эрмагуга эшик арт бўлур” – Ялқовга эшик остонаси ҳам тоғ тепасидек кўринур³. Шунингдек, луғатнинг учинчи томида арт сўзи “чиқиш қийин бўлган баландлик, довон” маъносини бериши кўрсатилган⁴. Маҳмуд Кошғарий луғатида таркибида арт индикатори қатнашган XI асрларга тегишли Қавақарт (Ўзганд билан Қашқар ўртасидаги бориш қийин бўлган жой)⁵, Бадаларт (Ўч (Ўш) билан Барсаған орасидаги бир жой, ўтиш қийин бўлган чўққи)¹, Буқачарт², Замбиарт (Қочнгар боши билан Боласағун орасидаги бир дара)³ каби номлар келтирилган. В.А. Никонов бу номни ҳозирги жанубий Тўқмоққа тўғри келишини тахмин қилади. Х асрга тегишли форс тилида ёзилган «Ҳудуд ал-олам» географик асарида Ирғайарт ороними бир неча марта такрорланган⁴. Озарбайжон топонимисти Т.М. Ахмедовнинг кўрсатишича, орт сўзининг қадимги арт варианти бир қатор туркий тиллар ёзма ёдгорликларида “тоғ, тоғ усти; тоғ довони; тоғдан ўтиш жойи” маъноларида қўлланган ва у Озарбайжоннинг Арта ва Артупа ойконимларининг биринчи компоненти сифатида, шунингдек, Селвард< Селварт ва Лимерд< Лимарт оронимларининг иккинчи компоненти сифатида сақланган⁵. Бу сўз Жанубий Ўзбекистонда Откамар (До., камар)< орт+камар, Откамар (Бс., жой) оронимлари таркибида сақланиб қолган.