Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги алишер навоий номидаги

6. ЎСИМЛИКЛАРНИНГ ИЛДИЗ ОРҚАЛИ ОЗИҚЛАНИШИ 
 
Ўсимликларнинг озиқланиши икки шаклдан иборат бўлиб, ҳаводан ва 
тупроқдан озиқланиш жараёнларини ўз ичига олади. Бу икки жараён - 
фотосинтез ва минерал элементларни тупроқдан ютиш - биргаликда 
ўсимликларнинг автотрофлик хусусиятларини белгилайди. Мана шу узвий 
боғлиқлик натижасида ўсимликларнинг органик асосга эга тўқималари, 
органлари ва умумий танаси ҳосил бўлади. Уларнинг ўсиши ва 
ривожланишини тўла таъминлаш учун тупроқдан жуда кўп минерал 
элементлар ютилади. Шунинг учун ҳам бунга ўсимликларнинг илдиз орқали 
озиқланиши дейилади. 
Ўсимликларнинг илдиз орқали озиқланишида тупроқ хусусиятлари ва 
унумдорлиги, айниқса тупроқнинг сув ўтказувчанлик, ҳаво ўтказувчанлик 
хоссалари , таркибидаги органик моддалар ва ўсимликлар учун муҳим озиқ 
элементларни тўплаш қобилияти катта аҳамиятга эга. 
6.1 ЎСИМЛИКЛАРНИНГ ИЛДИЗ ОРҚАЛИ ОЗИҚЛАНИШИ 
ҲАҚИДАГИ ТАЪЛИМОТНИНГ РИВОЖЛАНИШИ 
Қадимги замонлардаёқ (янги эрадан аввал 600-500 йилларда) деҳқончилик 
билан шуғулланган одамлар кул ва чириндиларга бой тупроқларда ҳосилнинг 
кўпроқ бўлишини билганлар ва бундан фойдаланганлар. Кейинчалик 
ўсимликларни озиқлантириш тўғрисидаги тушунчалар ривожланиб борди. 
Ўрта асрларда яшаган голландиялик табиатшунос Я.Б.Ван-Гельмонт 
тажрибалари айниқса диққатга сазовор. У сопол идишга 91 кг қуруқ тупроқ 
солиб оғирлиги 2,25 кг га тенг тол шохчасини экади ва ёмғир суви билан 
суғориб туради. 5 йилдан сўнг толнинг оғирлиги 77 кг га етади. Идишдаги 
тупроқнинг оғирлиги эса фақат 56,6 г га камаяди. Ван - Гельмонтнинг фикрича 
агар ўсимликлар ўз танасини тупроқ ҳисобига тузадиган бўлса ,у ҳолда тол 
шохчаси қанча кўпайса, идишдаги тупроқ шунча камайиши керак эди. Лекин 
бу ҳолат содир бўлмайди. Шунинг учун ҳам у ўсимликлар ўз гавдасини сувдан 
тузади, деган хулосага келади. Шу тариқа ўсимликлар озиқланишининг " сув 
назарияси " вужудга келади ва узоқ муддат давомида эътироф этилди. 
Лекин бундан анча аввал Аристотель (эрамиздан аваалги 384-322 йиллар) 
ўсимликлар тупроқдан мураккаб моддаларни сўриб олади ва ўшалар ҳисобига 
ўз танасини тузади деган эди. 
Бу тушунчани ХVIII асрнинг охири ва ХIХ асрнинг бошларида немис 
агрономи А.Тэер янада ривожлантирди. У " гумус назарияси" ни яратди. Унга 
кўра ўсимликлар асосан сув ва гумус моддалари билан озиқланади. Тупроқда 
чиринди моддалар қанча кўп бўлса, ўсимликлар шунча фаол ўсиш ва 
ривожланиш қобилиятига эга бўлади. 
Кейинги йилларда аста-секин ўсимликлар учун минерал элементлар зарур 
деган тушунчалар пайдо бўла бошлайди. Бу тушунчага асос солган 
кишилардан бири агроном А.Т.Болотовдир (1770). У тупроқдаги минерал 
заррачалар ва сув ўсимликлар учун асосий озиқадир, деган ғояни илгари 
сурди. А.Т.Болотов ўғитларни тупроққа солиш усулларини ҳам ишлаб чиқди 
ва қишлоқ хўжалиги учун зарур 53 та ўғит тури борлигини кўрсатди. 

---

116 
1804 йилда швецариялик олим Н.Т.Соссюр ўсимликларнинг кимёвий 
таркибини тадқиқ қилиш натижасида, тупроқ ўсимликларни азот ва бошқа 
минерал элементлар билан таъминлайди, ўсимликлар тупроқдаги сувлик 
эритмадан ҳар хил тузларни илдиз орқали сўриб олади ва сўриш тезлиги 
тузларнинг турига қараб ҳар хил бўлади, деган хулосага келди. 
Ўсимликлар учун минерал тузларнинг аҳамияти француз агрохимиги 
Ж.Б.Бусенго (1837) ишларида янада аниқроқ кўрсатилди. Унинг тасдиқлашича 
тоза қумда ҳам (сув,кул ва минерал тузлар солинганда) ўсимликлар яхши 
ўсиши мумкин. Буни исботлаш учун у вегетацион тажрибалар ўтказади ва 
биринчилар қаторида ўсимликлар атмосфера азотини ўзлаштиролмайди, балки 
бошқа элементлар қаторида илдиз орқали ўзлаштиради, деган хулосага келди. 
Ўсимликларнинг минерал озиқланиш назариясини ҳар томонлама 
ривожлантирган олимлардан немис химиги Ю.Либих бўлди. 1840 йилда 
Ю.Либих ўсимликларнинг минерал озиқланиш назариясини ривожлантириш 
билан бир қаторда гумус назариясини инкор қилди. Либих фикрича, тупроқ 
унумдорлиги фақат минерал моддаларга боғлиқ. Ю.Либих биринчи бўлиб 
тупроққа ўғитлар сифатида тоза тузларни солишни таклиф этди. У минерал 
элементларнинг аҳамиятини тўғри баҳолади, лекин ўсимликлар азотни ҳаводан 
аммиак ҳолида қабул қилади,деб ўйлайди. Кейинчалик у бу фикр хатолигини 
тушунди ва ўсимликлар азотни илдиз орқали нитратлар ҳолида қабул қилади 
деган фикрга қўшилди. Бироқ шу билан бирга Либих тупроқдаги органик 
моддаларнинг аҳамиятини инкор қилди. Ҳолбуки тупроқ таркибидаги гумус 
ўсимликларнинг 
ўсиши 
ва 
ривожланиши, 
тупроқ 
микрофлорасини 
ривожлантириш ва бошқаларда катта аҳамиятга эга. Ю.Либих " минимум 
қонуни" ва " қайтарилиш қонунлари"ни таклиф этди. Бу қонунлар бўйича 
тупроқда ўсимликларга зарур минерал элементлар минимумга етмаса уларнинг 
фойдаси ҳам бўлмайди. Қайтарилиш қонунида эса ўсимликлар ўз ҳосили билан 
тупроқдан қанча минерал модда олса, ўрнига шунча қайтариш зарур, деб 
тушунтирилади. Акс ҳолда йилдан йилга тупроқ унумдорлиги,демак 
ҳосилдорлик ҳам камайиб боради. Либихнинг фикрлари умуман тўғри. 
Агротехник тадбирларни тўғри ўтказиш ва тупроқни минерал элементлар 
билан ўз вақтида таъминлаш натижасида ҳосилдорликни ошириб бориш 
мумкин. 
И.Кноп ва Ю.Саксларнинг 1859 йилда ўтказган тажрибалари ҳам " гумус 
назарияси" ни инкор қилди. Уларнинг фикрича фақат 7 та элемент: азот, 
фосфор, олтингугурт , калий, кальций, магний ва темир бўлса, ўсимликларни 
сувда ҳам ўстириш мумкин.Шундай қилиб, улар ўсимликларни вегетацион 
усуллар билан (тупроқ, сув, қум) ўстириш мумкинлигини исботладилар ва 
минерал озиқланиш назариясини тасдиқладилар. 
Ўсимликларни илдиз орқали озиқланиш ғоясини П.А.Костичев, 
В.В.Докучаев, К.К.Гедройц, Д.Н.Прянишников ва бошқа олимлар янада 
ривожлантирдилар.