Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Абдулла Шер, Баҳодир Ҳусанов ахлоқ фалсафаси

Қадимги Хитой эстетикаси


Қадимги Хитой эстетикаси деганда, биз одатда, милоддан аввалги VII асрдан милоднинг V асригача бўлган даврни назарда тутамиз. Мана шу даврда Хитойда, гарчанд эстетик тафаккур мустақил фан мақомига эга бўлмаса-да, лекин асосий фалсафий-эстетик тушунчалар шаклланган эди. Бироқ, дастлабки нафосатга доир тасаввурлар, ғоялар, тушунчалар бундан анча аввал «Шусзин» («Тарихлар китоби» – милоддан аввалги XII аср), «Шисзин («Қўшиқлар китоби» – милоддан аввалги XI-VI асрлар), «Исзи» («Ўзгаришлар китоби» – милоддан аввалги VIII-VII асрлар) деб номланган ёдгорликларда учрайди. Уларни энг аввало, мазкур китоблардан жой олган асотирлар-мифларда ва шеърий эпосларда кўриш мумкин.
Булар орасида «Шисзин» («Қўшиқлар китоби») алоҳида ўрин тутади. Зеро у қадимги Хитой халқи тарихини кўпгина тарихий, этнографик ва бошқа ёдгорликларга нисбатан тўлароқ, чуқурроқ акс эттиради, десак янглишмаймиз. «Шисзин» 305 шеърий асарни ўз ичига олади. Улар тўрт қисмга бўлинган: «Гофун» («Салтанатлар одатлари»), «Сяо я» («Кичик қасидалар»), «Да я» («Улкан қасидалар») ва «Сун» («Алқовлар»), «Шисзин»даги шеърий асарлар асосан халқ оғзаки ижодининг ёзиб олинган вариантларидир, тўғрироғи, мусиқага солинган шеърлардир. Агар қадимда мусиқа ва рақс бир-биридан ажралиб чиқмаганини назарда тутсак, бу ёдгорликда ҳам сўз санъати, ҳам мусиқа санъати, ҳам рақс санъати руҳини, унсурларини кўриш мумкин. Чунончи, «Юэсзин» («Мусиқа ҳақида китоб») деб аталган қадимги ёдгорликлардан бизгача етиб келган бир парчада шундай деб ёзилади: «Шеърият, бу – сўзга айланган интилиш. Қўшиқ уни товуш орқали ифодалайди; рақс бадиий қиёфани ҳаракат орқали етказади. Ҳар учала тур юракда илдиз отади, кейин уларга мусиқий асбоблар эргашади»¹. Бу парчадан ўша пайтларда сўз санъати куй ва рақс талабларига бўйсундирилгани кўриниб турибди.
«Шисзин»даги фолклор қўшиқларида муҳаббат ва дўстлик туйғулари ўзига хос, ранг-баранг ифода топган. Бу туйғулар бежамадорликдан, баландпарвозликдан, сохталикдан йироқ, ўзида шаклий гўзалликнинг ажойиб намунасини акс эттиради. Ана шу халқ қўшиқлари хитой ёзма адабиётига асос бўлди: уч ярим минг йил аввал хитой ёзуви – иероглифлари яратилди. Шуни айтиш керакки, иероглиф ёзув ранг-баранг, базўр илғанадиган нозик ишораларни тасвирлашда мавҳум ва кўпёқламали тушунчаларни, турли маъно урғуларини ва қирраларини ифодалаш учун чексиз имкониятларга эга. Масалан, мэй иероглифи (гўзал, бадиий, эстетик) деган маъноларни англатади. У икки пиктограмадан – расмлашган ёзувдан иборат; ян (қўчқор, қўй) ва да (катта, улкан). Дастлаб буларнинг қўшилуви «катта қўчқор» деган жўн тушунчани, яъни, тенги кам, гўшти лаззатли, жуни камёб, гўзал ташқи кўринишга эга бўлган ҳайвонларнинг ғайри одатий нусхасини англатган. Гўзаллик ҳақидаги тушунчанинг кейинчалик ривожланиб бориши билан «мэй» иероглифининг нисбатан мураккаб ва мавҳум ифодаси бўлмиш гўзал, бадиий, эстетик деган маънолар юзага келган. Шу тарзда муайян тимсол шакллана бориш жараёнида умумлашган, типиклашган ва мавҳумлашган тушунчанинг пайдо бўлишига хизмат қилган.
Иероглиф - белгилар одамларнинг реалликка эстетик муносабати тараққиётини, бадиий ижод умумий қонунлари шаклланишининг манзарали белгиси сифатида намоён бўлади. Шу боис сўзнинг шеърий маъноси кўп ҳолларда аниқ ва чекланган доираларда эмас, балки асосий маънога ўхшашлиги, яқинлиги, баъзан эса зидлиги билан очилади. Сатрларда тугалланган мажоз ўрнида, ўша мажознинг кўланкаси, ишора, бадиий асосгина акс этади; атайин қилинган ним ифода, нотугаллик, кўпмаънолилик, бир чизги, белгида ҳомаки матн тарзида инъикос топган ишора баъзан асл маънодан муҳимроқ аҳамият касб этади. Натижада ижодий ҳамкорлик туғилади, ўқувчи санъаткорнинг асосий фикрига бўйсунувчи, уни инкор этмайдиган ранг-баранг бўёқларни тасаввур қилади. Бунда муаллиф қанча кам сўз ишлатган бўлса, шунча кўп ифода воситалари иқтисод қилинади, фикрлашга, тасаввурга, манзара яратишни тугаллашга шунча катта имкон туғилади. Шу боис камсўзлик, қисқалик, нозик ишора қимматли ҳисобланади. Қадимги Хитой шоирларининг ўзларини чеклашга, иложи борича кам сўз ишлатишга, ифодавий воситаларга «хасислик» қилишларига интилишлари шундан.
Қадимги Хитой эстетикасида икки йўналиш алоҳида ажралиб туради. Булар – даочилик ва конфуцийчилик. Даочилик йўналишининг муҳим белгиси, бу –фазо (космос) ҳамда табиатнинг азалий ва абадий гўзаллиги; жамият ва инсон гўзаллиги даражаси эса ана шу борлиқ гўзаллигига қанчалик ўхшаш, яқин эканлиги билан белгиланади. Конфуцийчилик хулқий гўзаллик муаммосини ўртага ташлайди; ахлоқий-эстетик идеал унинг энг муҳим белгиси саналади.
Даочиликнинг («дао» – йўл дегани) асосчиси Лаоцзи (милоддан аввалги VI-V асрлар) фикрига кўра, уйғунлик (хэ) «тинчлик», «келишув», «юмшоқлик», «келиштириш» маъноларини англатади. «Меъёр» сўзини эса у етарлилик маъносида қўллайди. Чжуанси (IV-III асрлар) уйғунликнинг таъсир доирасини Лаосзига нисбатан кенгайтиради; у нафақат ибтидони вужудга келтирувчи ҳодиса, балки бутун космоснинг асосидир; у оламнинг бир бутун яхлитлигини ташкил этган унсурлар ва қисмларнинг жўр бўлиб чиқарган оҳангдор товуши тарзида тушунилади. Бу англаш Чжуансзида бадиий шаклда ифодаланади: коинотни у ҳар бир парчаси алоҳида оҳанг чиқарувчи ва биргаликда ҳамроз куйни ташкил этувчи найга ўхшатади. Чжуанцзининг гўзаллик ҳақидаги тасаввури табиатга уйғун ва мукаммал яхлитлик тарзидаги муносабат билан боғлиқ, Осмон ва Ер улуғ гўзалликка эга, дейди у. Донишманд асл гўзаллик ва гўзаллик бўлиб туюлувчи ҳодисаларни фарқлайди.
Лаоцзи изидан бориб, Чжуанцзи санъатни бир одамдан иккинчи одамга ўтказиб бўлмайдиган, яъни ўрганиб бўлмайдиган олий ҳодиса сифатида талқин этади. Санъат ўз ички ниятига табиатдаги ўхшашликни (айнанликни) илғаб олиш; «тутиб қолиш» қобилиятидир. Ниятнинг ўзи санъаткор қалбида бирор-бир маъсулияциз, ҳеч қандай шаклу шамойилсиз туғилади, шаклни эса у ўзига яқин (қардош) бўлган табиат билан уйқашиб (хэ) кетган лаҳзада олади. Ижодий жараён барча ботиний кучлар олий даражада жамланган лаҳзада вужудга келадиган ногаҳоний «башорат» («каромат») тарзида тушунилади.
Гўзаллик ҳақида «Дао ва Дэ» китобида («Дао дэ цзин») ҳам диққатга сазовор фикрлар баён этилган. Жумладан, унда шундай дейилади; «Бутун Осмоности гўзалликнинг гўзал эканини билиб олганида ўша пайт хунуклик ҳам пайдо бўлади. Қачонки ҳамма эзгулик, эзгулик эканини билиб олганида, ўша пайт ёвузлик ҳам туғилади»¹.
«Хуайнанцзи» («Хуайнанлик файласуфлар») деб аталган қадимги Хитой матни ҳам эстетик ғоялар тараққиётини кўрсатувчи манба сифатида муҳимдир. Унда муаллифлар гўзалликнинг меъёр билан белгиланишини таъкидлайдилар. Меъёр билан белгиланган гўзаллик ва нуқс бўлгани учун ҳам бу дунёда яхлитлик мавжуд; «Гўзаллик меъёр билан белгиланади, нуқс ўзини фойдаланиш жараёнида намоён этади. Шу туфайли тўрт баҳри муҳит оралиғидаги макон бирлашиши мумкин»².
«Хуайнанцзи»да санъатнинг уч хил даражасини кўрса бўлади. Биринчиси, даога асосланган санъат, бу – донишмандлик. У энг юксак даражадаги нарсалар билан боғлиқ; булар яхлитлик, йўқлик, дао, олам (космос). Бундай санъатнинг мақсади «олий уйғунликка» (той хэ) эришиш ва охир-оқибатда табиат билан баробар даражада нарсалар ижод қилиш. Иккинчи даражадаги санъат ҳисоб-китобга, яъни меъёрга асосланади. Бу – «бошқариш» (одамларними, нарсаларними – барибир) санъати. Учинчи хил санъат эса бизнинг тушунчамиздаги ҳунарга тўғри келади; у юзаки моҳирлик оқибати бўлмиш ташқи безак сифатида талқин этилади.
Хуайнанлик файласуфлар юқоридаги санъат хилларининг, айниқса, иккинчисига алоҳида эътибор қиладилар ва шу муносабат билан эстетик муаммоларни янгича талқин этадилар. Бу хил санъат даражаси ҳақида фикр юритар экан, улар ўринлиликка, ёҳуд жоизлиликка (и, бянь, ши) диққатни қаратадилар. Бу тушунча муаллифларнинг гўзаллик ҳақидаги тасаввурлари билан мустаҳкам боғлиқ. «Юздаги кулгичлар гўзал, – дейилади рисолада, – агар улар манглайда бўлса – хунук; кийимдаги кашта – гўзал, қалпоқдагиси эса – хунук». Ўринлилик айни вақтида деган маънода ҳам талқин этилади. Санъат «лаҳзага муносабатдан», «вақтга эргашишдан» (инь ши) ташкил топади.
Муаллифлар санъат техника билан, маҳорат қуролини эгаллаш билан боғлиқлигини алоҳида таъкидлайдилар, санъат ва унинг воситасини қатъий фарқлайдилар. Маҳорат, умуман олганда, даочилар фикрига кўра, ботиний маънавий маънони моддий шакл орқали ифодалаш қобилиятидан иборат. Айни пайтда фақат «шакл деб аталган ҳожани бўйсиндирмай туриб», биргина ташқи шаклга шунчаки тақлид қилиш одамларда истеҳзо уйғотади. Ҳар бир санъат асари руҳ билан суғорилгани ва у орқали санъаткор қалби тилга киргани учун гўзалдир. Ана шу руҳ мазмундан ҳоли бўлган шакл ўликдир, ўликнинг эса гўзал бўлиши мумкин эмас.
Даочилар учун ибтидо нуқтаси олам (космос) бўлса, Конфуций (милоддан аввалги 551 – 479 йиллар) ва унинг издошлари ўз эстетик қарашларини ижтимоий-сиёсий нуқтаи назардан келиб чиқиб шакллантирадилар. Конфуций «жўмард ўғлон» тушунчасини киритади. Жўмард ўғлон энг аввало ахлоқий ва фуқаролик бурчларини чин дилдан, намунали бажарувчи жамиятнинг идеал аъзоси. Жўмард ўғлон тарбиясининг асосини Конфуций уч нарсада – «қўшиқ», «удум» ва «мусиқа»да кўради. Демак, донишманд нуқтаи назаридан тарбия эстетик асосда олиб борилиши лозим.
Қўшиқ ва мусиқада Конфуций ҳаммадан аввал эзгу фикрлиликни қадрлайди. Қўшиқчилар ҳақида, «уларнинг фикрида куфр йўқ», дейди. Мусиқа тўғрисида ҳам шунақа мулоҳазалар билдиради. Венван мусиқасини «гўзал ва эзгу» деб атайди. Ҳамма нарсада, хусусан, мусиқа ва қўшиқда у мўътадилликни ёқлайди. «Гўзал» (мэй) атамаси Конфуций томонидан «эзгу» (шань) сўзининг синоними тарзида қўлланилади.
Умуман олганда, Конфуций ва унинг издошлари Мэнсзи ва Сюнсзи сингари файласуфларнинг эстетик идеали гўзаллик, эзгулик ва манфаатлиликнинг омухталигидан иборатдир.
Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, Қадимги Хитой эстетикаси нафақат Ўрта асрларга келиб юксак поғонага кўтарилди, балки Япония, Қурия, Вьетнам халқлари эстетикасига ҳам асос бўлди.