Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги а. У. Бурханов, Х. Х. Худойқулов

Е.С.Бернштам. Инвестиции в региональную экономику: сравнительный ана-лиз субъектов Российской Федерации //Федеративные отношения и региональная социально-экономическая политика. 2002. №9. 6–20-б.

389

МОЛИЯ БОЗОРИ ВА ИНВЕСТИЦИЯЛАР

олинмаслиги керак. Шу аснода бу дастурларни ишлаб чиқувчилар, қоидага кўра, уларга мустақил лойиҳалар киритиш ҳисобига кўла-мини сунъий равишда оширишга, уларни амалга ошириш ҳақида қарорлар дастурда кўзда тутилган стимуллар тизимига асло боғлиқ бўлмаган қарорлар қабул қилишга интилади.

Сиёсат уларнинг ташаббуси билан чиққан лойиҳаларга кўра, ҳудуд инвестиция сиёсати самарадорлигини баҳолашда ушбу ло-йиҳаларни амалга ошириш билан боғлиқ барча тижорат натижала-ри ва барча тижорат харажатлари ҳисобга олиниши керак. Сиёсат чалғитадиган лойиҳалар бўйича лойиҳаларни бошқа ҳудудларда амалга оширишдан воз кечиш билан боғлиқ муқобил харажатлар ҳисобга олиниши лозим. Агар ҳудуд инвестиция сиёсатида кўзда тутилган, рағбатлар таъсири остида тижорат нуқтаи назаридан фойдалироқ бўлган лойиҳадан бошқа ҳудудларда воз кечилади-ган ва тижорат нуқтаи назаридан унчалик фойдали бўлмаган лойиҳаларга ўтиладиган бўлса (ҳудудий сиёсатда рағбатлар, масалан, субсидиялар ёки солиқ имтиёзлари ҳисобга олингунга қадар), бу жамият фаровонлиги соф йўқотишларга олиб кели-ши мумкин, лекин улар аҳоли миграцияси билан боғлиқ харажат-ларни тежаш, йирик агломерацияларда ижтимоий инфратузил-ма харажатларини қисқартириш ва даромадларни бир текисроқ тақсимлаш ҳисобига қопланаши мумкин.

Назарий жиҳатдан фойда ва харажатларни таҳлил қилиш усу-ли мамлакатнинг турли субъектлари томонидан амалга оширилади-ган ҳудуд инвестиция сиёсати самарадорлигини баҳолаш учун ҳам фойдаланилиши мумкин. Бироқ, бунинг учун ҳар ҳолда, ҳу-дудда асосий инвестиция лойиҳаларини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш шартлари ҳақида, улардан ҳар бирига нисбатан амал қи-ладиган стимуллар ва ташкилий қўллаб-қувватлаш чоралари ҳа-қида, шунингдек, ҳудудий маъмуриятлар таклиф қиладиган рағбатларга иқтисодий агентлар реакцияси ҳақида ахборот талаб этилади. Бундай баҳолашни амалга ошириш учун зарур бўлган энг тахминий бошланғич маълумотларни эса қимматбаҳо тадқиқот-лар ўтказмасдан олишнинг имкони йўқ. Шу билан бир пайтда ҳудуд инвестиция сиёсати самарадорлигини бошқа ҳудудларда эришил-ган, таққослаш мумкин бўлган ривожланиш шароитлари билан тавсифланадиган натижалар билан таққослаган ҳолда йирик-лаштирган ҳолда баҳолаш имконияти мавжуд.

390

12-боб. ИНВЕСТИЦИЯ СИЁСАТИ ВА МУҲИТИ

Мамлакат ҳудуд инвестиция сиёсати самарадорлигининг йи-риклаштирилган баҳоларини қиёсий усул билан олиш иккита ва-зифани олдиндан ҳал қилишни талаб этади, улардан биринчиси ҳудудлар инвестицион салоҳияти тавсифларини баҳолаш услу-биятини танлаш билан, иккинчиси эса – бир хил турдаги ҳудуд-лар гуруҳи бўйича инвестицион фаолият натижалари ва инвести-ция салоҳияти тавсифларини таққослаш асосида инвестиция сиё-сати самарадорлиги интеграл кўрсаткичини шакллантиришга имкон берадиган методологияни танлаш билан боғлиқ.

Ҳудуд инвестиция сиёсати самарадорлик индикаторини тузиш учун А. Чанс, В. Купер ва Э.Родс томонидан улар фаолиятининг кириш ва чиқиш кўрсаткичлари кўплиги шароитларида қарор қабул қиладиган бирликлар қиёсий самарадорлигини (decisionma-kingunits) ўлчаш учун ишлаб чиқилган маълумотларни қамраб олиш усулидан (dataenvelopmentmethod, DEA) фойдаланиш мумкин.1

Маълумотларни қамраб олиш усулининг моҳияти қуйидагидан иборат. Уларнинг самарадорлигини таққослаш лозим бўлган I бирлик қарор қабул қилиш, мавжуд бўлсин. Ҳар битта I бирлик қарор қабул қилиш киришда мавжуд бўлган J турдаги ресурслар ва чиқишдаги K фаолият натижалари билан тавсифлансин, бунда I бирлик қарор қабул қилишнинг кирувчи (X_jl) ва чиқувчи (Y_kl) бирлик кўрсаткичлари барча қийматлари манфий эмас. Шунда i бирлик қарор қабул қилиш самарадорлигини қуйидаги кўринишда ёзиш мумкин бўлади:

(12.2)

бу ерда:
W_kl ва V_jl – ҳар бир кирувчи ва чиқувчи кўрсаткичга берилган вазн коэффициентлари.

Маълумотларни қамраб олиш усули қуйидаги математик дас-турлаш масаласини ечиш асосида i қарор қабул қилиш ҳар битта бирлиги учун вазн коэффициентларини индивидуал аниқлашни талаб этади:

0. 
   О.И.Бетин. Некоторые аспекты региональной социально-экономической политики // Федеративные отношения ирегиональная социально-экономическая политика. 2003.№1. 11–16-б.
   

391

МОЛИЯ БОЗОРИ ВА ИНВЕСТИЦИЯЛАР

чекловлар билан max даражада

(12.3)

Мазкур математик дастурлаш масаласини ечиш давомида b қарор қабул қилиш, бошқа барча бирликлари билан i қарор қабул қилиш бирликларини таққослаш амалга оширилади, шунингдек, кириш кўрсаткичлари берилган уйғунлашувида чиқиш кўрсат-кичларнинг энг яхши комбинацияларини белгилаб берадиган самарали чегара баҳоланади.
Самарали чегарага тўғри келадиган қарор қабул қилиш бир-ликлари учун е_i кўрсаткичи 1 га тенг бўлган максимал эҳтимолий қийматга эга бўлади. Агар қарор қабул қилиш бирлиги бошқа бирликлар билан таққослаганда кичикроқ самарадорлик намойиш этадиган бўлса, оптималлаштириш масаласини ечиш натижаси-да ҳисоблаб чиқилган е_i чи 1 дан кичик бўлиб чиқади, бунда бу кўрсаткич қиймати қанчалик кичик бўлса, ушбу бирлик самарали чегарадан шунчалик узоқда жойлашади.

Инвестиция салоҳияти юқори ва паст бўлган ҳудудлар учун аналог-ҳудудлар сони етарли эмаслиги сабабли уларнинг инвести-ция сиёсати самарадорлигини баҳолаш қиёсий усул билан амалга оширилмаган.