Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги а. У. Бурханов, Х. Х. Худойқулов

Р.X. Карлибаева – ТДИУ профессори, и.ф.д.

Тошкент давлат иқтисодиёт университети Кенгаши

томонидан нашрга тавсия этилган.

ISBN 978-9943-04-405-0	© Бурханов А.У., Худойқулов Х.Х., 2021
	© «Маънавият», 2021

МУНДАРИЖА

КИРИШ ..............................................................................................................		3
	1-БОБ. МОЛИЯ БОЗОРИ ВА УНИНГ ҚАТНАШЧИЛАРИ
1.1.	Молия бозори тушунчаси, унинг тузилмаси ва
	иқтисодиётдаги аҳамияти.........................................................................	8
1.2.	Молия бозори таснифи ва турлари тавсифи.........................................	16
1.3.	Молия бозорининг жаҳон амалиётидаги ташкилий моделлари............	26
	2-БОБ. МОЛИЯ БОЗОРИ ИНСТРУМЕНТЛАРИ
2.1.	Молия бозори инструментлари турлари ва уларнинг тавсифи............	39
2.2.	Улушли қимматли қоғозлар ва акциядорлик жамияти
	фаолиятининг ўзига хос хусусиятлари...................................................	49
2.3.	Қарз муносабатларини ифодаловчи қимматли қоғозлар
	ва уларнинг турлари...............................................................................	56
2.4.	Ҳосилавий қимматли қоғозлар (деривативлар) турлари ва
	улар муомаласининг ўзига хос хусусиятлари........................................	71
	3-БОБ. МОЛИЯ БОЗОРИНИНГ ПРОФЕССИОНАЛ
	ИШТИРОКЧИЛАРИ
3.1.	Қимматли қоғозлар бозорида профессионал фаолият.........................	86
3.2.	Инвестиция воситачиси, маслаҳатчиси, уларнинг ўзига хос
	хусусиятлари...........................................................................................	93
	4-БОБ. ҚИММАТЛИ ҚОҒОЗЛАР БОЗОРИДА КОЛЛЕКТИВ
	ИНВЕСТИЦИЯЛАШ ИНСТИТУТЛАРИ
4.1.	Коллектив инвестициялаш институтларининг мазмуни
	ва моҳияти.............................................................................................	113
4.2.	Пай фондлари, уларнинг турлари ва хусусиятлари...........................	118
4.3.	Индексли фондлар ва уларнинг ўзига хос жиҳатлари........................	129
4.4.	Хусусийлаштириш инвестиция фондлари ва ваучерлар....................	134
	5-БОБ. МОЛИЯ БОЗОРИНИНГ ИНСТИТУЦИОНАЛ
	ИНВЕСТОРЛАРИ ВА ҚАТНАШЧИЛАРИ
5.1.	Молия бозори институционал инвесторларининг таркиби.................	141
5.2.	Тижорат банкларини қимматли қоғозлар билан
	операциялари........................................................................................	148
5.3. Суғурта компанияларининг қимматли қоғозлар бозоридаги
	фаолияти...................................................................................................	167

МОЛИЯ БОЗОРИ ВА ИНВЕСТИЦИЯЛАР

6-БОБ. ҚИММАТЛИ ҚОҒОЗЛАР САВДОСИНИНГ

ТАШКИЛОТЧИЛАРИ ВА ОПЕРАЦИЯЛАРИ

6.1.		Молия бозорларининг савдо тизимлари ва уларнинг					172
		иқтисодиётдаги роли.............................................................................
6.2.		«Тошкент» РФБ орқали савдоларни ташкил этиш..............................					183
6.3.		Қимматли қоғозлар уюшган ва уюшмаган бозорлари.........................					197
		7-БОБ. РИСКЛАР ВА ИНВЕСТИЦИОН ПОРТФЕЛЛАРНИ
		БОШҚАРИШ АСОСЛАРИ
7.1.	Молия бозори рисклари, уларни баҳолаш ва бошқариш....................						203
7.2.		Инвестицион портфелларни шакллантириш ва					213
		уларнинг турлари..................................................................................
7.3.	Инвестицион портфелни баҳолаш ва бошқариш.................................						218
7.4.	Акциядорлик жамияти капиталини баҳолаш ва бошқариш..................						228
		8-БОБ. МОЛИЯ БОЗОРИНИ МУВОФИҚЛАШТИРИШ
		ВА ТАРТИБГА СОЛИШ
8.1.		Молия бозорини мувофиқлаштириш ва назорат қилишнинг					237
		вазифаси ва моҳияти............................................................................
8.2.		Қимматли қоғозлар бозорини мувофиқлаштириш ва назорат					246
		қилишнинг жаҳон амалиёти..................................................................
8.3.	Ўзбекистон молия бозорини мувофиқлаштириш ва тартибга						255
		солиш тизимини ривожланиш тарихи..................................................
		9-БОБ. ЖАҲОН МОЛИЯ БОЗОРИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ
		ЗАМОНАВИЙ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ
9.1.		Жаҳон молия бозорининг ривожланиш тенденциялари.....................					271
9.2.		Халқаро молия бозорларидаги операциялар......................................					281
9.3.		Ўзбекистон молия бозорининг жаҳон молия бозорига					292
		интеграциялашуви масалалари...........................................................
		10-БОБ. ИНВЕСТИЦИЯ ХАҚИДА ТУШУНЧА ВА
		УНИНГ ИҚТИСОДИЙ МОҲИЯТИ
10.1. Инвестиция тушунчаси ва иқтисодий моҳияти..................................							298
10.2. Инвестицияларнинг таснифланиши...................................................							308
10.3.		Инвестиция муносабатларини давлат томонидан тартибга
		солиниши.............................................................................................					316
10.4.		Ўзбекистон иқтисодиётини ривожлантиришда инвестиция-					327
		ларнинг ўрни........................................................................................
		11-БОБ. ИНВЕСТИЦИЯ ФАОЛИЯТИ
11.1.		Инвестиция фаолияти, унинг объектлари ва субъектлари..............					340
11.2. Инвестиция фаолиятини молиялаштириш манбалари
		ва шакллари...............................................................................................					348

МУНДАРИЖА

12-БОБ. ИНВЕСТИЦИЯ СИЁСАТИ ВА МУҲИТИ

12.1. Инвестиция сиёсатининг моҳияти, вазифалари ва устувор

йўналишлари 363

12.2. Ҳудуд инвестиция сиёсати ва уни такомиллаштириш йўллари 368

12.3. Ҳудудларда инвестиция сиёсати самарадорлигини баҳолаш 383

12.4. Инвестиция муҳити ва унинг шаклланиши 392

12.5. Ўзбекистонда инвестиция сиёсати ва муҳити 396

12.6. Инвестиция муҳити жозибадорлиги ва уни ошириш йўллари 402

12.7. Инвестиция муҳити жозибадорлигини баҳолаш. 408

13-БОБ. ИНВЕСТИЦИЯ ЛОЙИҲАСИ ВА

УНИ МОЛИЯЛАШТИРИШ

13.1. Инвестиция лойиҳаси тушунчаси, унинг мақсади ва

қатнашчилари 418

13.2. Пул оқимларини дисконтлаш 428

13.3. Инвестиция лойиҳаларини самарадорлиги, уни баҳолаш

мезонлари ва усуллари 435

13.4. Инвестиция лойиҳаларининг ҳаётий цикли. 446

13.5. Инвестиция рисклари ва уларни баҳолаш усуллари 454

14-БОБ. ХОРИЖИЙ ИНВЕСТИЦИЯЛАРНИ ЖАЛБ

ҚИЛИШ ВА МОЛИЯЛАШТИРИШ

14.1. Хорижий инвестицияларни жалб қилишнинг иқтисодий

моҳияти ва механизмлари. 471

14.2. Хорижий инвестицияларнинг шакл ва турлари 482

14.3. Хорижий инвестицияларни жалб қилиш тамойиллари

ва йўналишлари. 490

14.4. Ўзбекистон иқтисодиётига хорижий инвестицияларни жалб

қилишнинг иқтисодий аҳамияти ва ҳозирги ҳолати. 501

Глоссарий 514

Фойдаланилган адабиётлар РЎЙХАТИ. 520

КИРИШ

Молия бозори ресурсларнинг тақсимланиши ва қайта тақ-симланишини таъминловчи молиявий тизим ҳисобланиб, унинг ривожланиши мамлакат иқтисодий ўсишига сезиларли даражада таъсир кўрсатади.

«Молия бозори ва инвестициялар» фани иқтисодиёт соҳаларида замонавий мутахассислар тайёрлаш тизимида асосий ўринлардан бирини эгаллайди.

Шу сабабли, мамлакатимиз молия бозори фаолиятини ривож-лантириш мақсадида, 2017–2021 йилларда Ўзбекистон Респуб-ликасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясида, аҳолининг бўш пул маблағларини иқти-содиётнинг реал секторига жалб қилиш мақсадида корхоналар томонидан чиқарилган қимматли қоғозларни сотиб олишни рағбат-лантириш, хусусан, жисмоний шахсларнинг қимматли қоғозларни сотиб олишга йўналтирилган маблағларини даромад солиғидан озод этиш чора-тадбирларини ишлаб чиқиш вазифаси қўйилган.

Шу нуқтаи назардан, талабалар ҳозирги жамиятнинг иқтисодий ҳодиса ва жараёнларига тизимли ёндашиши, молия бозори асос-ларининг мақсади ва тамойиллари, молия бозорида инвестиция-лар даромадлилигини баҳолаш, молия бозори рисклари, уларни баҳолаш ва бошқариш, инвестицион портфелни баҳолаш ва бош-қариш асосларини билишлари, шунингдек, қимматли қоғозлар даромадлигини баҳолаш, базавий қимматли қоғозларнинг кўрсат-кичлари ва уларни баҳолаш, инвестицион портфелни баҳолаш ва бошқариш, инвестиция лойиҳалари самарадорлигини баҳолаш, инвестиция муҳити жозибадорлигини таҳлил қилиш, инвестиция фаолиятини молиялаштириш усуллари бўйича кўникмаларига эга бўлиши лозим. Бу эса, ўз навбатида, «Молия бозори ва инвести-циялар» фанини чуқур ўрганиш заруриятини юзага келтиради.

Муаллифлар А.Бурханов ва Х.Худойқуловлар томонидан тай-ёрланган «Молия бозори ва инвестициялар» дарслиги фаннинг ўқув дастуридаги тавсия этилган барча мавзулар батафсил баён

КИРИШ

этилган бўлиб, ҳар бир боб сўнггида мавзуга оид назорат ва муҳокама учун саволлар келтирилган.

Дарсликда молия бозори, унинг қатнашчилари ва инстру-ментлари, профессионал иштирокчилари ва институционал ин-весторлари ҳамда қатнашчилари ҳақида мавзулар ёритиб бе-рилган; молия бозорининг энг асосий элементи ҳисобланган қимматли қоғозлар бозори, унинг савдоси ташкилотчилари ва операциялари ҳамда коллектив инвестициялаш институтлари ба-тафсил баён этилган; инвестиция лойиҳаси ва уни молиялаштириш ҳамда хорижий инвестицияларни жалб қилиш ва молиялаштириш мисоллар орқали тушунтириб берилган.

Дарслик мавзуларида молия бозори ривожланган давлатлар тажрибаларига ҳам алоҳида эътибор қаратилган. Шунингдек, мустақил таълимни самарали ташкил этишга алоҳида эътибор қаратилган.

Молия бозори ва инвестициялар масалаларига бағишланган ушбу дарслик Олий таълим муассасалари иқтисодиёт йўнали-ши талабалари, магистрантлари, докторантлари ва мустақил тадқиқотчилари ҳамда амалиётчи мутахассисларга фойдали бў-лиши мумкин.

1-боб