Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги а. У. Бурханов, Х. Х. Худойқулов

Фаол инвестициялар – бу янги бозорларни эгаллашга йў-налтирилган тажовузкор ёки диверсификацияланган инвестиция-лардир. Молиявий воситалар (портфель инвестициялар) орқали улар рақобатчиларни ўзига сингдириб юбориши ёки уларнинг бозордаги мавқеини пасайтириши мумкин. Бу ерда нархларни демпинг қилиш, ишлаб чиқариш ва менежмент соҳасида энг янги технологияларни жорий этиш механизми қўлланилиши мумкин. Ушбу инвестициялар юқорироқ даромад келтириши мумкин, аммо мавжуд рискдан ҳоли бўлмайди.


Пассив инвестициялар – фаол инвестициялардан фарқли равишда, нисбатан камроқ рискка эга бўлиб, эскирган ускуналар ва технологияларни алмаштириш ҳамда янги кадрлар тайёрлаш, бошқарувни тегишли даражада қўллаб-қувватлаш орқали кор-хонанинг молиявий ҳолатини яхшилаш (барқарорлаштириш)га йўналтирилади.

314

10-боб. ИНВЕСТИЦИЯ ХАҚИДА ТУШУНЧА ВА УНИНГ ИҚТИСОДИЙ МОҲИЯТИ

10.1-жадвал


Инвестицияларни турли мезонлар бўйича


таснифланиши

Инвестицияларнинг
таснифлаш	Инвестиция турлари
белгилари
Ташкилий	Инвестиция лойиҳаси (инвестиция фаолиятининг аниқ
шакллари	объекти мавжудлиги ва инвестицияни одатда бир шакли-
бўйича	нинг амалга ошириши); хўжалик юритувчи субъектнинг
	инвестиция портфели (бир инвесторда инвестициянинг
	бир неча шакллари мавжуд).
Инвестиция	Моддий ва номоддий активларда асосий воситаларни
фаолияти	яратиш ва кўпайтириш учун узоқ муддатли реал инвес-
объектлари	тициялар (капитал қўйилмалар); айланма маблағларга
бўйича	қисқа муддатли инвестициялар (товар-моддий захира-
	лар, қимматли қоғозлар ва бошқалар); давлат ва кор-
	поратив қимматли қоғозларга молиявий инвестициялар
Инвестиция ресурс-
ларига мулкчилик	Хусусий; Давлат; Хорижий; Ҳамкорликда.
шакллари бўйича
Инвестициялашда	Тўғридан-тўғри инвестициялар (моддий объектга
иштирок этиш хусу-	тўғридан-тўғри инвестиция); билвосита инвестициялар
сиятига кўра	(воситачи – портфелли инвестицияларнинг мавжудлиги).
Ҳаракат йўналиши	Бошланғич инвестициялар; соф инвестициялар (кор-
бўйича	хона лойиҳаси ёки уни сотиб олиш асосида); келажакда
	корхонанинг омон қолишига қаратилган инвестициялар;
	жорий харажатларни тежаш учун инвестициялар; бо-
	зорда ўз ўрнини сақлаб қолиш учун инвестициялар; ишлаб
	чиқариш самарадорлигини оширишга инвестициялар; иш-
	лаб чиқаришни кенгайтириш учун инвестициялар (экстен-
	сив); янги ишлаб чиқаришни яратиш учун инвестициялар
	(инновацион); реинвестиция; ялпи инвестициялар (соф
	инвестиция + реинвестиция).
Ўзаро боғлиқлик	1. Изоляцияланган инвестициялар (бошқа инвести-
даражаси бўйича	цияларга эҳтиёж туғдирмайдиган маблағлар).
	2. Ташқи омилларга боғлиқ бўлган инвестициялар
	(ишлаб чиқариш, ижтимоий инфратузилма, инфляция
	ва бошқаларнинг мавжудлигига боғлиқ бўлган капитал
	қўйилмалар.).
	3. Ташқи омилларга таъсир этувчи инвестициялар
	(оммавий ахборот воситаларига маблағлар).
Ишончлилик	Нисбатан ишончли; Рискли (инновацияларда)
даражасига кўра

315

МОЛИЯ БОЗОРИ ВА ИНВЕСТИЦИЯЛАР

Ўз моҳияти ва табиати бўйича инвестициялар бошланғич ва ялпи инвестицияларга ажратилади.

Бошланғич инвестициялар корхонани ташкил этиш ёки уни сотиб олишдаги молиявий қўйилмаларни ўз ичига олади. Адаби-ётларда улар соф инвестициялар деб ҳам номланади.


Ялпи инвестициялар – соф инвестициялар ва реинвестиция-ларни ўз ичига олади.


Реинвестиция – бўш пул маблағлардан (фойда, айланма актив-ларнинг эскириши ва бошқалар) янги ишлаб чиқариш жиҳозларини сотиб олиш ёки ўрнатишда фойдаланилади. Ўз иқтисодий харак-терига кўра, улар фаол-пассив инвестицияларга хос, чунки улар янги асбоб ускуналар, ресурсларни тежайдиган технологияларни сотиб олиш, янги асосий воситалар (фондлар)ни мустақил равишда яратиш, эскирган асбоб ускуналарни алмаштириш, модернизация қилиш ва капитални диверсификациялашга йўналтирилган.

Ўз навбатида, ишлаб чиқаришни кенгайтириш ва янги бо-зорларни эгаллаш, ишлаб чиқарилаётган (ишлаб чиқарилган) маҳсулотнинг якуний сотилишини кўпайтириш, бошқа фирмаларга таъсир кўрсатишга йўналтирилган инвестициялар экстенсив ин-вестициялар деб аталади.

Экстенсив инвестициялар – ишлаб чиқариш потенциалини юксалтиришга йўналтирилган инвестициялардир.


Интенсив инвестициялар – хом ашёга харажатларни камай-тириш, меҳнат унумдорлигини ошириш, ишлаб чиқариш объектла-ри ва қувватларга эҳтиёжни камайтириш, энергия истеъмолини қисқартириш, капитал харажатлар, яъни моддий, меҳнат ва мо-лиявий ресурсларни камайтиришга йўналтирилади.


10.3. Инвестиция муносабатларини давлат


томонидан тартибга солиниши

Инвестиция муносабатларининг давлат томонидан тартибга со-линиши ҳуқуқий шароитлар яратиш, ушбу фаолиятни юритиш учун кафолатлар бериш, бу фаолият субъектларини суғурталаш ва бошқа воситалар орқали ижтимоий ёки давлат манфаатларини амалга ошириш йўлида ташкил этилади. Инвестиция муносабатларининг моҳияти бу фаолият иштирокчилари доирасида ва даражасида ўз ифодасини топади.

316

10-боб. ИНВЕСТИЦИЯ ХАҚИДА ТУШУНЧА ВА УНИНГ ИҚТИСОДИЙ МОҲИЯТИ

Давлат томонидан инвестиция фаолиятини тартибга солиш қуйидаги мақсадларда амалга оширилади:

0. 
   инвесторларни рағбатлантириш;
   

0. 
   миллий иқтисодиётга хорижий инвестицияларни жалб қи-лиш;
   
1. 
   мамлакат ҳудудида инвесторларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини
   

ҳимоя қилиш.

Мамлакатда инвестиция фаолиятини тартибга солишнинг зарурий шарти бўлиб, давлат қонунчилиги ва ҳуқуқий асосини шакллантириш ҳисобланади (10.1-расм).

Инвестиция муносабатларини давлат томонидан тартибга со-лиш деганда, барча бошқарув органлари фойдаланадиган маъму-рий-иқтисодий тусдаги қонун билан белгиланган шакл ва усуллар тушунилади.

Инвестиция муносабатларини давлат томонидан тартибга со-лишда давлат инвестиция фаолиятининг қонунчилик негизини та-комиллаштириш, солиқ тўловчилар ва солиқ солиш объектларини, солиқ ставкалари ва уларга доир имтиёзларни табақалаштирувчи солиқ тизимини қўллаш, нормалар, қоидалар, стандартларни бел-гилаш, монополияга қарши чораларни қўллаш, кредит сиёсати ва нарх сиёсатини ўтказишга ва бошқа табиий ресурсларга эгалик қилиш ва улардан фойдаланиш шартларини белгилаш, инвестиция лойиҳаларини экспертиза қилиш механизмларини белгилаш ва бошқаларни амалга оширади.

Инвестиция фаолиятини тартибга солиш

Ўзбекистон Республикасининг

Конституцияси

Ўзбекистон Республикасининг

тегишли қонунлари

Ўзбекистон Республикаси Президен-

тининг Фармонлари, Қарорлари

Ўзбекистон Республикасининг тегишли давлат муассасалари ёки органлари томонидан чиқарилган меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар