Ўзбекистон республикаси олий мажлис сенати аграр, сув хўжалиги масалалари ва экология

Бир ўсимлик маҳсулдорлиги ва бошқа белгилар орасидаги корреляция коэффициентлари 
Кўрсаткичлар
 
Очилган 
кўсаклар 
сони
 
Кўсаклар 
сони
 
Кўсак 
йириклиги
 
1000 дона 
чигит вазни
 
Тезпишар-лик
 
Ўнқўрғон 2 нави
 
Маҳсулдорлик
 
0,795
 
0,867
 
0,376
 
0,392
 
-0,401
 
Ўнқўрғон 3 нави
 
Маҳсулдорлик
 
0,808
 
0,834
 
0,298
 
0,166
 
-0,371
 

---

204 
Олинган жуфт корреляцияларда ҳар бир белгининг маҳсулдорликка алоҳида таъсири бошқа 
омилларнинг билвосита таъсири туфайли ўзгариб кетади. Ўсимлик маҳсулдорлигига ҳар бир белгининг 
хусусий (алоҳида) таъсирини аниқлаш учун биз бета коэффициентдан фойдаландик. Шунингдек бета 
коэффициент орқали танлов самарадорлигига баҳо берилди. Ҳар иккала тизма бўйича олинган танланма 
асосида белгилар бўйича ўртача арифметик ва стандарт оғиш кўрсаткичлари аниқланди (2-жадвал).
 
 
2-жадвал
 
Белгиларнинг ўртача арифметик ва стандартдан оғиш кўрсаткичлари 
Кўрсат-
кичлар
 
Маҳсул-
дорлик, 
г/ўсим.
 
Кўсаклар 
сони, дона
 
Кўсак 
йирик-
лиги, г
 
1000 дона 
чигит вазни, 
г
 
Тезпи-
шарлик, 
кун
 
Очилган 
кўсаклар сони, 
дона
 
Ўнқўрғон 2 нави
 
Ўртача
 
63,00
 
12,21
 
5,51
 
112,64
 
108,40
 
10,22
 
Стандарт-
 
дан оғиш
 
20
 
3,82
 
0,85
 
18,76
 
2,46
 
3,20
 
Ўнқўрғон 3 нави
 
Ўртача
 
65,6
 
13,5
 
5,4
 
109,8
 
112,3
 
10,7
 
Стандарт-
 
дан оғиш
 
26,54
 
6,25
 
0,92
 
13,13
 
3,27
 
4,26
 
 
Ҳисоблашларни кўп ѐқлама регрессион таҳлил модули бета-коэффициентларни ҳисоблашга имкон 
берадиган «Статистика» компьютер дастуридан фойдаланиб амалга оширилди (3-жадвал).
 
3-жадвал
 
Бир стандарт оғишмага тўғри келадиган танлов натижасида ҳосилдорликнинг ўзгариши 
 
Кўрсаткичлар
 
Очилган 
кўсаклар сони
 
Кўсаклар сони
 
Кўсак 
йириклиги
 
1000 дона 
чигит вазни
 
Тезпишарлик
 
Ўнқўрғон 2 нави
 
Веta 
коэффициент
 
0,267
 
0,675
 
0,439
 
0,044
 
0,007
 
Ст.хатоликлар
 
0,030
 
0,031
 
0,257
 
0,277
 
0,015
 
Ўнқўрғон 3 нави
 
Веta 
коэффициент
 
0,303
 
0,652
 
0,529
 
-0,070
 
0,014
 
Ст.хатоликлар
 
0,053
 
0,052
 
0,040
 
0,039
 
0,025
 
Белгиларнинг ўртача арифметик ва стандартдан оғиш кўрсаткичлари ҳамда бета-
коэффициентларни ҳисобга олган ҳолда стандарт кўринишдаги кўп ѐқлама корреляция тенгламаси 
олинди:
 
Ўнқўрғон 2 нави учун
 
007
,
0
85
,
0
6
,
112
5
044
,
0
82
,
3
5
,
5
4
439
,
0
46
,
2
2
,
12
3
675
,
0
2
,
3
2
,
10
2
267
,
0
0
,
20
0
,
63
1










Х
Х
Х
Х
Х
76
,
18
4
,
108
6

Х
Ўнқўрғон-3 нави учун
 
13
,
13
3
,
112
6
014
,
0
92
,
0
8
,
109
5
007
,
0
25
,
6
4
,
5
4
0529
5
,
13
652
,
0
26
,
4
7
,
10
2
303
,
0
0
,
20
6
,
65
1











Х
Х
Х
Хз
Х
Х
Бу ерда Х1 – бир ўсимлик маҳсулдорлиги, Х2- очилган кўсаклар сони, Х3 – кўсаклар сони, Х4- 
кўсак йириклиги, Х5-1000 дона чигит вазни, Х6- тезпишарлик.
 
1-3-жадваллардаги маълумотлардан кўринадики, корреляциянинг жуфт коэффициентлари ва бета-
коэффициентлар орасида анчагина фарқ мавжуд. Бундай фарқ жуфт боғлиқликларни ҳисоблашда бошқа 
белгиларнинг билвосита таъсири остида кўрсаткичларнинг ўзгариши билан тушунтирилади. 
Маҳсулдорлик ва уни ташкил қилувчи бошқа белгилар орасидаги ўзаро боғлиқликларнинг мавжудлиги 
тўғрисида бета-коэффициентлар орқали хулоса қилиш тўғрироқ бўлади. Бета-коэффициентлар ҳар бир 
белгининг ўсимлик маҳсулдорлигига хусусий таъсирининг таққослаш мумкин бўлган кўрсаткичи бўлиб, 
танлов самарадорлигини кўрсатади. Танлов самарадорлигини башорат қилиш қуйидагича амалга 

---

205 
оширилади: стандарт кўринишдаги кўп ѐқлама корреляция тенгламасига мувофиқ очилган Ўнқўрғон-2 
навида кўсаклар сонининг бир стандарт оғишга ўзгариши
2
,
3
2


ўсимлик маҳсулдорлигининг 
267
,
0
2


га ўзгаришига олиб келади. Бошқа белгиларнинг бир стандарт оғиш кўрсаткичи бўйича 
танловлар таъсирида маҳсулдорликнинг ўзгариши 4-жадвалда кўрсатилган. Танлов таъсирида 
маҳсулдорликнинг ортиши учун белгининг ўзгариши 

коэффициент ижобий бўлганда ижобий томонга, 

коэффициент салбий бўлганда эса салбий томонга йўналган бўлиши лозим.
 
4-жадвал
 
Бошқа белгиларнинг бир стандарт оғиш кўрсаткичи бўйича танловлар таъсирида 
маҳсулдорликнинг ўзгариши 
Очилган кўсаклар сони
 
Кўсаклар 
сони
 
Кўсак 
йириклиги
 
1000 дона 
чигит вазни
 
Тезпишарлик
 
Ўнқўрғон 2 нави
 
5,34
 
13,50
 
8,78
 
0,88
 
0,14
 
Ўнқўрғон 3 нави
 
8,04
 
17,30
 
14,04
 
-1,86
 
0,37
 
 
Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, бета-коэффициент 

ўсимлик маҳсулдорлигининг уни ташкил 
қилувчи ҳар бир белги билан боғлиқлик даражасини белгилайди ва танлов самарадорлигини кўрсатиб 
беради. Маҳсулдорлик ва уни ташкил қилувчи бошқа белгилар орасидаги ўзаро боғлиқликларнинг 
мавжудлиги тўғрисида бета-коэффициентлар орқали хулоса қилиш тўғрироқ бўлади. Бета-
коэффициентлар ҳар бир белгининг ўсимлик маҳсулдорлигига хусусий таъсирининг таққослаш мумкин 
бўлган кўрсаткичи бўлиб, танлов самарадорлигини кўрсатади.
 
Фойдаланилган адабиѐтлар рўйхати 
1.
Имамалиев А. Научные основы высоких урожаев // Ж.: Хлопководство. -1981. - №6. –С.6-7. 
2.
Козубаев Ш.С. , Б.Мамарахимов, Г. Абдувохидов Совершенствование методики элитно-
семеноводческой работы хлопчатника. // Ўзбекистон пахтачилигини ривожлантириш истиқболлари. – 
Тошкент, 2014. – Б.262-265. 
ҒЎЗА УРУҒЧИЛИГИ УСЛУБЛАРИНИНГ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШ 
Б.И.Мамарахимов 
Пахта селекцияси, уруғчилиги ва етиштириш
агротехнологиялари ИТИ 
Элита-уруғчилик ишларида қўлланиладиган услубларни тадқиқ қилиш ва улардан энг 
самаралисини танлаш бўйича фаол равишда изланишлар олиб борилмоқда. Ғўзанинг элита уруғларини 
етиштириш услублари ҳақидаги баҳслар ҳозиргача ўз ниҳоясига етгани йўқ. Бу ҳолат иккита сабаб билан 
изоҳланади. Буларнинг биринчиси шундан иборатки, бошқа экинлардан фарқли равишда селекционер-
оригинатор ғўза нави районлаштирилганидан сўнг элита уруғларини етиштиришда иштирок этмайди. Нав 
элита хўжаликларининг уруғчи мутахассисларига топширилади. Ваҳоланки, бошқа экин турлари бўйича 
бизда ҳам, хорижда ҳам (хорижда ғўза бўйича ҳам) элита уруғларини оригинаторнинг ўзи - навнинг 
хусусиятларини сақлаш ѐки яхшилаш учун энг мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаган усул орқали тайѐрлайди. 
Сўнгра у элита уруғини кўпайтириш учун махсус компаниялар ѐки фермер хўжаликларига лицензия 
шартномаси орқали топширади [1, 2]. 
Қўлланилаѐтган услублар асосида ҳар доим ҳам навларнинг қимматли хўжалик белгиларининг 
юқори кўрсаткичларини сақлаб қолиб бўлмайди албатта. Бунда олинган маълумотлар калькулятор 
ѐрдамида статистик ишланади, сўнгра вариация қаторлари тузилади, элита ашѐсининг сифатини акс 
эттирувчи ўртача кўрсаткичлар аниқланади, оилани тавсифловчи барча белгиларни таққослаш ва 
ўзгарувчанлик қаторининг ўртача кўрсаткичлари орқали оилалар ва якка танлов намуналари экиш учун 
танлаб олинади. Таҳлилларнинг кўплиги ва уларнинг натижаларини қайта ишлаш катта меҳнат ва харажат 
талаб қилувчи мазкур жараѐнни такомиллаштириш ва бунинг учун замонавий ахборот-информацион 
таҳлили усулларидан, шу жумладан, замонавий компьютер дастурлардан кенг фойдаланиш масаласини 
ўртага қўяди. 
Бугунги кунда бирламчи уруғлик тайѐрлайдиган элита хўжаликларида амалдаги қўлланмага 
асосан толанинг сифатини баҳолашдаги кўрсаткичлар ва аниқлаш усули эскирган бўлиб, тола пишиқлиги, 
толанинг миллиметрда ҳисобланадиган штапель узунлиги белгилари замонавий HVI тизими бўйича 
кўрсаткичлар танланадиган халқаро меъѐрларга энди мувофиқ келмай қолди. Элита ашѐсини баҳолаш ва 
яроқсизга чиқариш услубини такомиллаштириш учун вариацион қаторларни ҳисоблаш бўйича кўп 

---

206 
харажат, меҳнат ва вақт сарфини камайтириш, жаҳон бозорида пахта хом-ашѐсининг 
рақобатбардошлигини ва тола сифатини ошириш билан боғлиқ масалалар биринчи даражали аҳамият касб 
этмоқда. Тайѐрланаѐтган пахта толаси ва ундан қайта ишлаб чиқарилаѐтган бошқа маҳсулотларининг 
сифат ва миқдор кўрсаткичлари кўп жиҳатдан уруғлик ашѐсини танлаш ва яроқсизга чиқариш даражаси 
билан боғлиқ.
Замонавий ҳисоблаш техникаси (компьютерлар) кўпайтирилаѐтган ғўза навининг элита ашѐси 
бўйича олинган бошланғич маълумотларни статистик қайта ишлашнинг кўп меҳнат талаб қиладиган 
жараѐнини соддалаштиришга имкон беради. Шунинг учун ҳам етиштириладиган навдор ва экиш сифати 
юқори бўлган уруғликнинг генетик софлигини сақлаш ва нав янгилаш учун зарур бўлган миқдорда 
уруғлик етиштириш мақсадида навларнинг қимматли хўжалик белгиларини сақлашга қаратилган 
оригинал уруғларни илмий асосланган ҳолда етиштириш услубларини ишлаб чиқиш зарурдир. 
Дала кўрикларини ўтказишда ҳосилдорлик кўрсаткичи бўйича модификацион ўзгарган шаклларни 
экишга қолдириш, аммо касалланган, ўзгарган, редуцияга учраган ўсимликлардан аямасдан тозалаш 
керак. 
Янги навларнинг уруғларини бирламчи кўпайтирувчи элита хўжаликларида якка танлов ва синов 
намуналарининг тола сифатини аниқлаш албатта HVI ускунасида бажарилиши талаб этилади. 
Якка танловларни чиқитга чиқаришда тола микронейри 4 дан кам бўлган ҳамда 4.8 дан юқори 
бўлган намуналарни бракка чиқариш сифатли элита ашѐсини экишга имкон яратади. 
Янги навларнинг уруғларини етиштириш жараѐнида оилаларни баҳолаш бўйича юқорида 
келтирилган натижалар асосида амалдаги услубнинг айрим камчиликлари маълум бўлди. Яъни, янги 
навлар бўйича ишлаѐтган янги навларни кўпайтирувчи дастлабки элита уруғчилик хўжаликлари 
(я.н.к.д.э.у.х.) да юқори ҳосилдорлик ва тола сифати кўрсаткичларига эга, экстремал шароитларга 
бардошли ва бошқа қимматли белгиларга эга бўлган навларнинг кам майдонда экилиши, навлар сонинг 
кўплиги, масофавий изоляцининг йўқлиги, уруғларни кўпайиш коэффициентини пастлиги, якка 
танловларнинг тола сифатини HVI да баҳоланмаслиги натижасида навларнинг нав тозалигини 96 % дан 
100% гача етказиш бўйича мақбул услубни ишлаб чиқиш ѐки амалдагисини такомиллаштириш талаб 
этилади.