Ўзбекистон республикаси олий мажлис сенати аграр, сув хўжалиги масалалари ва экология

Тадқиқотнинг мақсади. 
―Санам‖ шоли навнинг биологик ва хўжалик хусусиятларини сақлаш, 
уруғлик сифати ва ҳосилдорлигини ошириш. 
Тадқиқотлар натижасида шоли навларини экиб етиштирилганда ўсимликда қандай ўзгаришлар, 
фарқлар юз бериши, натижалар олинишини аниқлаш ва тавсиялар ишлаб чиқиш ишнинг мақсадидир. 
Тадқиқотнинг вазифалари.

Районлаштирилган ва янги истиқболли шоли навлари экилган майдонлардан якка танлаш йўли 
билан олинган оила рўвакларини лаборатория шароитида тахлил қилиш.

Шоли оилаларини экиб ўсимликларнинг ўсиши, ривожланиши, биометрик кўрсаткичлари, 
биологик хусусиятлари ҳамда қимматли белги ва хусусиятларини ўрганиш; 

Асосий ҳосилдорликни белгиловчи элементларни шаклланиши ва ҳосилдорлик даражасини 
ўрганиш; 

Юқори сифатли ҳосилдорлик ва иқтисодий самарадорликка эга бўлган уруғлик оиласини танлаб, 
ишлаб чиқаришга тавсия қилиш ҳамда жорий этишдан иборат. 
Тадқиқот объекти ва предмети. 
Оч тусли бўз тупроқлар, шолининг районлаштирилган эртапишар 
―Санам‖ нави турли даражадаги шўрланиш, уларнинг уруғлик сифати ва ҳосилдорликка таъсири 
ўрганилган.
Шолининг ўсиш ва ривожланиш фазаларини ўтиши. 
Ўсимликлар онтогонезини тавсифловчи энг муҳим жараѐнлар ўсиш ва ривожланиш ҳисобланади. 
Ушбу икки кўрсаткич ўсимликлар танасидаги барча ҳаѐтий реакцияларнинг натижаси ҳисобланиб, бу 
жараѐнлар бир-бирига узвий боғлиқдир. Бунда ўсиш ва ривожланиш умумий бир яхлитликни ташкил 
этиб, ўсимликда кечадиган физиологик ва биокимѐвий жараѐнларга, ўсимликнинг илдиз орқали ва 
ҳаводан озиқланишига, энергия билан таъминланишига, умуман, ассимиляция ва диссимиляцияда 
иштирок этувчи барча жараѐнлар йиғиндисига боғлиқ бўлади (Хужаев, 2004). Тажрибада ҳар бир оилада 
шолининг униб чиқиш, майсалаш, туплаш, найчалаш, рўваклаш, гуллаш ва пишиб етилиш даврларига 
ўтиши кузатиб борилди. 
Шолининг ―Санам‖ нави 15 май куни далага экилди ва шу куни сув қўйилди.Шоли уруғлари 13 кун 
давомида, яъни 28 май куни тўлиқ униб чиқди. 1 июнда тўлиқ майсалаш даврига ўтди, 26 июнда тўлиқ 

---

268 
туплаш, 25 июлда найчалаш, 18 августда бошоқлаш фазаларига ўтди. 26 августда шоли гуллади, 30 
августда сут пишиш, 10 сентябрда мум пишиш ва 18 сентябрда тўлиқ пишиш фазасига ўтди. Навнинг ўсув 
даври, яъни униб чиққанидан то мум пишиш давригача 109 кунни ташкил қилди. 
Шоли ўсимлигида ҳосилдорликни белгиловчи асосий кўрсаткичлардан бири, унинг биометрик 
кўрсаткичларидир. Чунки, ҳосилдорликни рўвакнинг узунлиги, рўвакдаги донлар сони, 1000 дона дон 
вазни каби кўрсаткичларни белгилаб беради (Амандиков, 1976; Панаев, 1981; Жуманов, 1990; Махмудова, 
1999). Адабиѐтлар шарҳи ҳамда тадқиқотларимиз натижалари асосида шоли ҳосилдорлиги бир туп 
кўчатда ҳосил бўлган маҳсулдор поялар ҳамда шолининг дон ҳосил қилувчи қисмларини ривожланиш 
даражасига боғлиқ деган хулоса қилиш мумкин. Бундан ташқари ташқи муҳит омилларини ҳисобга олган 
ҳолда, агротехник тадбирлар билан уйғунлаштириб қўллаш натижасида шолининг маҳсулдорлиги ѐки 
ҳосилдорлигини аниқлайдиган айрим қисмларининг яъни, рўвак узунлиги, ундаги дон сони ва вазни 
ўзгаради. 
Тадқиқотлар давомида ҳосилдорликни белгиловчи рўвак узунлиги, рўвакдаги дон сони, рўвакдаги 
дон вазни ва 1000 дона дон вазни ҳар бир оила бўйича алоҳида аниқланди. (1-жадвал)