Ўзбекистон республикаси олий мажлис сенати аграр, сув хўжалиги масалалари ва экология

Фойдаланилган адабиѐтлар 
1. Аманов Ш, Дусманов С. Вредная энтомофауна сафлора. Ўзбекистан биология журнали. - 2012. - 
№6. - стр.32-34. 
2. Мансуров А.К. Экология и хозяйственое значения кокцинеллид (сем. Coccinellidae) юга 
Узбекистана. В.кн.: Вредные и полезные насекомые хлопчатника и других сельскохозяйственных культур 
Узбекистана. Изд. «Фан», Ташкент. - 1977 - с. 101-115. 
 
ВИРГИН АРЧА ЗАРАРКУНАНДАЛАРИ ВА УЛАРГА ҚАРШИ КИМЁВИЙ
ПРЕПАРАТЛАРНИНГ САМАРАСИ 
 
З.Н.Нафасов
Ўзбекистон ўсимликлрни ҳимоя қилиш ИТИ
 
Республикамиз тоғ ўрмонларини асосан арчазорлар ташкил қилади. Арчазорлар умумий майдони 
Марказий Осиѐда қарийиб 633 минг, жумладан Ўзбекистонда 190 минг га тенг, бу эса барча тоғ 
ўрмонларининг 52% га тенгдир. Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг 2017-2021 йилларга 
мўлжалланган ҳаракатлар стратегиясида «...ўсимликларни касаллик ва зараркунандалардан ҳимоя қилиш 
чораларини ишлаб чиқиш ва жорий этиш» бўйича устувор вазифалар белгиланган. Айниқса манзарали 
дарахтларни ривожлантиришга катта эътибор берилган. Бу борада зараркунанда ва касалликларга 
бардошли, тупроқ иқлим шароитига мос игна баргли дарахт турларини кўпайтириш ва зараркунандалар 
кўпайишини олдини олиш усуллари тизимини ишлаб чиқиш ҳамда ишлаб чиқаришга жорий қилиш 
бўйича илмий тадқиқот ишларини кенгайтириш муҳим аҳамият касб этади. Ўзбекистон иқлим шароити 
учун янги бўлган игна баргли дарахт турларини маданийлаштириш ва уларнинг асосий сўрувчи 
зараркунандалардан ҳимоя қилиш тизимини ишлаб чиқиш муҳим аҳамият касб этади.
Сўнгги йилларда кўкаламлаштириш мақсадида игна баргли дарахтлардан Виргин арчаси, сабина 
арчаси, қарағай, сарвлар, шарқ биотаси, ғарб туйяси, ел кабилардан кенг кўламда фойдаланилмоқда. Ушбу 
игна баргли дарахтлар ўзининг иссиқ-совуқ, қурғоқчиликка чидамлилиги билан бошқа манзарали дарахт 
буталардан фарқланади. 
Республикамиз шаҳар ва қишлоқларини кўкаламлаштириш, хиѐбонлар, боғлар ҳамда гулзорларни 
барпо этиш одамларга эстетик завқ бағишлайди, асаб системасини тинчлантиради, инсонлар учун севимли 
дам олиш маскани бўлиб хизмат қилади. Аммо, шу билан бирга айрим муамоллар ҳам пайдо бўлмоқда. 
Ўзбекистон иқлим шароитида зарар етказувчи ҳашаротларнинг кўпайиши учун қулай бўлганлиги сабабли 
шаҳар ва қишлоқлардаги ўрмонзор ва манзарали экинларда турли хил зараркунандаларнинг зарари 
йилдан-йилга ошиб борилаѐтганлиги кузатилмоқда. 
Республикамиз иқлим шароитида эса игна баргли дарахтлар асосий зараркунандаларининг 
биоэкологик хусусиятлари, зарар келтириш даражаси, иқтисодий зарар мезони ва уларга қарши кураш 
чора-тадбирлари етарлича ўрганилмаган. Уларга қарши экологик хавфсиз кураш чораларини ишлаб 
чиқиш бўйича дунѐнинг кўплаб олимлари илмий изланишлар олиб боришмоқда. Бунда асосий эътибор 
биологик кураш чоралари ишлаб чиқишга қаратилган, аммо бу зараркунандаларга қарши ҳалигача 
мукаммал экологик хавфсиз кураш чоралари ишлаб чиқилмаган.
Ўзбекистон табиий географик шароитларининг хилма - хиллиги кўкаламзорлаштириш, 
ободонлаштириш ишлари учун манзарали дарахт ва буталарнинг хилма –хил турларини олдиндан 
белгилайди.
Мамлакатимизнинг барча худудларида жумладан Тошкент шахри, Тошкент, Қашқадарѐ, Бухоро, 
Самарқанд, Жиззах вилоятларида ҳамда воддий вилоятларнинг шўрланмаган тупроқларида яхши ўсиб 
ривожланади. Игна баргли дарахтлар тупроқ унумдорлигига талабчан ўсимликлар гурухига киради. Игна 
баргли дарахтларнинг яхши ўсиб чиройли кўркам бўлиши учун уларга керакли барча агратехник 
тадбирлар, ўғитлаш ва суғориш ишларини ўз вақтида сифатли ўтказиш билан бирга уларни зараркунанда 
ва касалликлардан ҳам ҳимоя қилиш муҳим аҳамиятга эгадир. 
Игна баргли дарахтлар агробиоценози ўртасидаги мувозанат ўзгараѐтганлиги муносабати билан 
тоғли ва суғориладиган худудларда ҳар хил турдаги зараркунандалардан червецлар, қандала, қалқондор, 

---

265 
ширалар ва бошқа зараркунандаларнинг кўплаб учраши кузатилган. Мамлакатимиз иқлим шароитида 
юқоридаги зараркунандаларнинг биоэкологик асослари, тури таркиби, турларнинг тарқалиш, зарар 
келтириш даражаси ва уларга қарши профилактик кураш чоралари етарлича ўрганилмаган. 
Игна баргли дарахтлар зараркунандаларига қарши профлактик кураш чоралари юқори биологик ва 
иқтисодий самара берадиган, энтомофагларга ҳамда иссиққонли ҳайвонларга кам таъсир қиладиган, 
экологик ҳавфсиз ва озиқ-овқат махсулотларини ифлослантирмайдиган бўлиши зарур. Ҳозирги кунда игна 
баргли дарахтлар зараркунандаларига қарши олиб борилаѐтган профилактик кураш чоралари бу 
талабларга жавоб бермайди.
Ана шуларга асосланиб Ўзбекистон иқлим шароитида игна баргли дарахт ва буталарларнинг 
асосий сўрувчи зараркунандалари бўлган унсимон қуртлар, ширалар ва қандаларнинг тур таркиби, 
тарқалиш, биоэкологик хусусиятлари ва зарар келтириш даражасини ўрганиш асосида уларга қарши 
кураш чораларини ишлаб чиқиш агротехник, биологик, кимѐвий ва профилактик кураш чораларининг 
аҳамияти ва ҳимоя тизимида тутган ўрнини аниқладик ва шуларни ўрганиш устида илмий тадқиқотлар 
олиб бордик.
Tадқиқотларимизга натижаларига кўра Тошкент ва Тошкент вилоятларда парваришланаѐтган 
Виргин арчаларида унсимон қуртлар, занг канаси ўргимчаккана, ширалар, қалқондорлар ва бошқалар 
жиддий зарар етказаѐтганлиги, ҳамда шулардан арча унсимон қурти (можжевельник червец) игна баргли 
дарахтларни қуритиш даражасигача қаттиқ зарарлаѐтганлиги аниқланди. Виргин арча унсимон қурти 
ѐппасига зарар келтириши дарахтларнинг игна барглари қорайиб қуриб қолишига олиб келди. 
Унсимон қуртнинг катталиги 2 - 3 мм бўлиб, ранги сарғиш, қизғиш, кул ранг тусда. Тошкент 
шаҳри шароитида қишки тиним давридан март ойининг охири апрелнинг бошларида чиқади. 
Адабиѐтларда келтирилишича урғочиси 92 тадан 220 тагача тухум қўяди ва июннинг охири – июлнинг 
бошларида пайдо бўладиган личинкалар сентябр ойининг охири октиябр ойининг иккинчи декадасигача 
ривожланади ва шундан сўнг қишлашга тайѐргарлик кўради. 
Тошкент шахри ва Тошкент вилоятиларида зарарланган Виргин арчаларидаги унсимон қуртларга 
қарши бир неча хил давомли таъсир этадиган инсектицидларни қўллаб қуйидаги натижалар олинди. (1 - 
жадвал)