Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

Вернадский В.И.
Начало и вечность жизни. М., «Советская Россия», 1989. С. 185. 

---

364 
olamiz. Toliqsak, doim «onamiz» qo‗yniga intilamiz, ona-tabiat bizni davola yd i, go‗zalligi bilan 
ha yratlantiradi, ruhlantiradi. Lekin bir -ikki kundan so‗ng yana hammasini unutamiz,
tag‗in tabiatga bir xizmatkordek qara ymiz. Nega Shunday? CHunki biz uni 
tuShunma ymiz, uni bilma ymiz. Sh u sababli biror bir odamning yaxsh i yoki yomonligi ga
asl sabablar nimaligini, uning mohi yatini bilmaganimiz, tu Shunmaganimiz uchun 
«falonchining tabiati o‗zi Shunaqa», yoki mua yyan ha yvon yoxud o‗simlikning sir-
sanoatidan bexabarligimiz tufa yli uni «tabiatan o‗zi Shunda y» de yis h bilan muammoga
nuqta qo‗ yamiz. Zero, tabiat olami kubromi (katta olammi), olami sug‗romi (kichik 
olammi), ya‘ni, odammi, u – sirli, uni lozim darajada tu Shunma ymiz va bilma ymiz. Har
qancha ekologi yaga e‘tibor qilmaylik, uni fan sifatida zo‗r berib o‗qitma ylik, baribir 
tabiatni tushunish imiz qi yin, zotan ekologi ya tabiatni asrashni, qutqarishni, bo yitishni
targ‗ib qiladi. Biroq ularning hammasiga faqat estetika yordamida, uning ekologi ya 
bilan hamkorligi orqali erishish mumkin. CHunki estetika insonga tabiatni sevishni, 
uning go‗zalligiga beg‗araz munosabatda bo‗lishni o‗rgatadi, ya‘ni, tabiatni faqat 
odamlar uchun yaratilgan deb emas, uni jami yatdan tashqaridagi umumolami y mustaqil 
qadri yat sifatida idrok etishni taqozo qiladi. Ha, tabiat go‗zallik va u lug‗ vorlik manbai, 
lekin faqat inson uchungina Shunda y emas. Masalan, bulbul tunda, odamlar uxlaganda 
sa yra ydi, namozshomgul va ba‘zi boshqa gullar faqat qorong‗u tusha yot gan pa ytdan 
boshlab ochiladi. Demak, ha yvon larni, o‗tloqlarni, daraxtlarni, dar yolarni, tog‗larni 
faqat «biz uchun» deb emas, «biz uchun ham» deb tushunishimiz lozim. 
Bu yuk Kant tabiatni axloqi ylik bilan bog‗la ydi : «Kimniki bevo sita tabiat go‗zalligi 
qiziqtirsa, bu uning fikrlash tarzida, yo‗q de ganda, axloqi ylikka, ezgulikka qobili yati 
mavjudligidan dalolat beradi», – deydi u.
114
Ammo He gelning, tabiatda ideal yo‗q, Sh u
sababli u ikkinchi darajali go‗zallik turi, degan fikri estetikada hukmronlik qilib keldi, 
a yniqsa, bu fikr tabiatni «bo‗ ys un dirishni» targ‗ib qilgan markschilikning tegirmoniga
suv qu ydi. Natijada uzoq yillar moba ynida tabiat estetikasiga e‘tibor qaratilmadi. Biz 
me‘moriy obidalarni asrash, tiklash haqida qa yg‗urdik, ularni estetik qadri yatlar deb 
e‘lon qildik, lekin landshaft estetikasini chetga chiqarib qo‗ ydik. Hozirgi kunda Shu 
narsa aniq bo‗ldiki, ta biatni eng ulug‗ va mangu estetik qadri yat deb bilmaslik borib 
turgan estetik savodsizlikdir. Aniqrog‗i, bugun tabiatsiz estetikani tasavvur qilish 
mumkin emas.
Buning sababi, birinchidan, tabiatni nosan‘at estetik ob‘ekt sifatida to‗g‗ridan -
to‗g‗ri idrok eta olsak (bunga ke yinroq bafurja to‗xtalamiz), ikkinchidan, u san‘at 
uchun insondan ke yin en g bo y material, manba; san‘at vositasida in‘ikos ettirilgan 
tabiat estetik qadri yat sifatida ma‘navi yatimizni bo yitib yasha ydi. San‘atda aks etgan 
tabiat o‗zining g‗oyaviy-badii yligi, abadi ylikning o‗chmas lahzasi, takrorlanmas 
go‗zallik yoki ulug‗vorlik, ba‘zan esa, fojiavi ylik sifatida bizni doimi y rom etishi bilan 
ajralib turadi. Nosan‘at estetik ob‘ekt sifatida esa, tabiat faqat go‗zallik va 
ulug‗vorlikni ifodalaydi, g‗oyaviy-badii y urg‗uga ega emas, hissi yotlarimizga 
san‘atdagidek kuchli ta‘sir ko‗rsatolma ydi, ammo san‘atda landshaftning butun 
go‗zalligini aks ettirish imkoni yo‗q. Masalan, o‗tloqdagi gi yohlar ranginligining 
o‗rnini hech bir rassom bo‗ yog‗i bosa olmaydi, ranglarning barchasini aks ettiraman 
desa, rassomning ran gtasviri bir -b iri bilan nou yg‗un olachalpoq ranglar yi g‗indisidan 
iborat bo‗lib qoladi, san‘at asariga a ylanma ydi. Rassom bizga faqat o‗tloqning bir 
parchasini, o‗zi «tanlab olgan‖ qismini gina, «tanlangan» ranglarnigina ko‗rsatishi 
mumkin. YOki musiqa san‘atiga a ylangan tabiatni, de ylik, Sa yfi J alilning dutorda ijro 
etilgan «To‗rg‗a y» kuyini bir-ikki, boringki, o‗n-o‗n besh marta eshitsangiz, huzur 
qilasiz, estetik zavq olasiz, biroq uni har kuni tinglasangi z, u ku y qanchalik bu yuk
san‘at asari bo‗lmasin, joningizga tegadi. Jonli to‗rg‗a yning sa yraganini esa, yillar 
davomida har kuni eshitsangiz ham, har gal zavq olasiz. Shu sababli estetikada tabiatni 
114
Кант И.
Сочинения в 6 т. Т. 5. М., «Мысль», 1966. С.314.

---

365 
ham nosan‘at, ham san‘atga a ylangan estetik ob‘ekt sifatida ikki yoqlama ilmiy 
yondashu v orqali o‗rganish maqsadga muvofiq.
San‘atga a ylangan estetik ob‘ekt sifatida tabiat de yarli barcha san‘at turlarida va 
janrlarida o‗z aksini topadi. Boshqacharoq a ytganda, tabiatni «o‗rganish», «tushunish » 
barcha san‘at turlariga xos. Masalan, badii y adabiyotda hikoyadan – romangacha, 
she‘rdan – dostongacha tabiat manzarasi tasvirlanma ydigan biror janrni topish mumkin 
emas. O‗rik daraxtining to‗rt fasldagi holati, ko‗klamdagi gullagan, yozda barg yozib, 
me va qilgan, ku zdagi oltin rangi ga kirgan, qishda yalan g‗och, shoxlari na yzaga
o‗xshagan ko‗rinishlari badii y adabiyotda ham, rassomlikda ham o‗z ifodasini topgan. 
O‗zbek xalq kuyi «CHo‗li iroq»da fojiavi ylikni, Betxovenning «O ydin sonati»sida 
inson qalbi evrilishlarining, xa yol ga cho‗mgan quvonchning if odasini ilg‗a ymiz.
Me‘morlikda yaproqlarning peshtoqlardagi xandasavi y jilvasi, ha ykaltaroshlikdagi 
go‗zal ki yikning tasviri de ysizmi, xullas, tabiat barcha san‘at turlarida badii y asarni 
go‗zallashtirib, ulug‗vorlashtirib turuvchi omil bo‗lib xizmat qiladi.
Xulosa qilib Shuni aytish lozimki, tabiat estetikasini «ekologik estetika » doirasiga 
tiqib qo‗yish mumkin emas, uni texnika yoki mehnat estetikasidan ke yin turadi, degan 
gaplar asossiz. U bu gun gi kunda s an ‘atdan ke yin gi eng qamrovli tadqiqot ob‘ektiga ega 
bo‗lgan, muhimlardan muhimroq estetik nazari ya turidir, uning «hurmatini jo yiga 
qo‗yish‖ vaqti allaqachon kelgan. 
Ko‗rib o‗tganimiz – tabiat estetikasi bizni hozir avvalgi davrlarga qaraganda ancha 
olisdan o‗rab turgan biologik muhitning ha yotimizni go‗ zallashtirishdagi, umuman,
estetiklashtirishdagi ahami yatini tadqiq etsa, uni insonni «tabii yl ashtirish» vositasi 
sifatida olib qarasa, texnika estetikasi, aksincha, bugungi kunda bizga eng yaqin
bo‗lgan noosferani – texnikavi y muhitni muntazam «insoni ylashtirib» borish 
muammolarini o‗rganadi. 
Inson doimi y ra vishda ra vnaq topib boradigan mavjudot, u zoq da vom etgan insoni y 
taraqqi yotning mahsuli, ya‘ni, tosh asridagi va hozir gi odam, garchand ikkalasi ham 
odam deb atalsa -da, bir -biridan farq qiladi. Zamonavi y odam aqlan, axloqan nisbatan 
yuksak darajaga ko‗tarilgan, jismonan esa, – go‗zallashgan. Texnikani ana Shu 
go‗zallashgan inson yaratgan. Shu o‗rinda imom G‗azzoli yning inson va uning ijodiga 
nisbatan a yt gan : «Y Aratilgan yar atganiga o‗xsha ydi‖, degan so‗zl arini yana bir bor 
esla ylik. Alloh insonni yaratib, uni o‗ziga o‗xshashini istasa, inson ham o‗z ijodi 
mahsulining o‗ziga o‗xshash bo‗lishini xohla ydi. Texnika inson ijodining mahsuli 
sifatida inson qanchali k nozik, qanchalik aqlli, qanchalik go‗zal bo‗lsa, Shunga qarab
o‗zgarib boradi.
Shuni alohida ta‘kidlash lozimki, so‗nggi ikki asr moba ynida, a yniqsa, XX asrda 
inson tafakkuri, uning jisman va axloqan taraqqi yotidan ilgarilab ketdi. CHunki
tafakkur, vuju d va axloqdan farqli o‗laroq, narsalarga a ylanish xususi yatiga ega .
Narsaga a ylangan tafakkur tinimsiz ravishda Yangi , o‗zidan yuksakroq narsaga
a ylanadigan tafakkurni taqozo etadi, u esa, o‗z navbatida yana Yangi narsani yaratadi 
va Shu tarzda tafakkur olg‗a qarab boraveradi. Bu, biz, odatda, hisobga olma ydi gan 
qonuni yat. CHunki tafakkurning nima ekani, u qanda y qilib moddi y jara yonlarni 
o‗zgartirishi hozircha noma‘lum, vaholanki u biologik hodisa emas. «Tafakkur energi ya 
shakli emas, – de ydi akademik V.I.Vernadski y. – Qanda y qilib u moddi y jara yonlarni
o‗zgartira oladi? Bu savolga ilm hozircha javob topgan emas»
115
. Nima bo‗lganda ham, 
tafakkurning ravnaqqa qarab taraqqi y qilib borishi isbot talab qilma ydigan haqiqat. Ana 
Shu ravnaqning su r‘ati biz yaratgan texnika vositalarini tezkorlik bilan o‗zgarib,
qula ylashib, go‗ zallashib borishini ta‘minlab kelmoqda. Bunda badii y-texnik yok i
estetik faoli yat hisoblanmish diza ynning roli katta.