Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

4.2
 
– Mavzu. Tabiat va texnogen sivilizatsiya estetikasi. Estetikaning zamonaviy 
muammolari. 
 
Reja: 
1.
Jamiyat rivojida tabiatga estetik munosabatning shakllanishi. Tabiatning estetik jihatlari. 
2.
Ekologik estetikaning qadriyatli maqomi. Ekoestetikaning XXI asr ilmiy-texnik 
taraqqiyotdagi o‗rni. Texnogen sivilizatsiyaning ishlab chiqarish estetikasi va fan taraqqiyotiga 
ta‘siri. Zamonaviy shaharsozlik estetikasi.
3.
Dizaynning estetik xususiyatlari. Xalq amaliy san‘ati va dizayn. Estetik tarbiyaning turlari 
va yo‗nalishlari. 

---

360 
4.
Mehnat-turmush estetikasining muhim omili. Insonning tabiiy, axloqiy va estetik didining 
mutanosibligi.
5.
―Ommaviy madaniyat‖ning yoshlar estetik didiga ta‘siri.
1.
Jamiyat rivojida tabiatga estetik munosabatning shakllanishi. 
Tabiatning estetik jihatlari
. 
Ke yin gi ikki asrdan ortiq vaqt moba ynida estetikani faqat san‘at falsafasi sifatida 
talqin qilish haqiqatga zid ekani ma‘lum bo‗lib qoldi. CHunki asta -sekin «san‘at 
estetikasi » yonida yana bo shqa «es tetikalar » pa ydo bo‗la boshladi. Ularning ba‘zilarini 
estetik faoli yat, estetik soha kabi atamalar bilan nomlashga urinib ko‗rdik. Biroq
bunda y yondashu v doimo nazari y chalkashliklarga olib keldi, hozir ham o‗shanda y 
manzarani ko‗rish mumkin. Masalan, estetik faoli yat deganimizda san‘atni tu Shunamiz, 
boringki, unga diza ynni ham qo‗shish mumkin. Lekin tabiatni yo ki sportni estetik 
faoli yat deb a ytolma ymiz, ularga taalluq li nazari yalarni estetika sohasi de yish ham 
qi yin. C Hunki mohi yatan ular estetik faoli yat emas, balki estetik xususi yatlar namo yon
bo‗ladigan voqelik va ular borasidagi nazari yalarni estetikaning qismlari deb atash ham 
ularga nisbatan to‗g‗ri emas; bunda y atama bilan biz estetika tarixi, estetika nazari yasi, 
estetik madani yat singari fanning «katta -kichik » bo‗limlarini nazarda tutamiz. Ana
Shunda y har xilliklar ko‗pgina adabi yotlarda, hatto estetika lug‗atida ham tez -tez 
uchrab turadi
111
. Ulardan qutulish maq sadida biz estetikaning ikki qatordan iborat 
turlarga bo‗lgan holda tasniflashtirishni maqsadga muvofiq deb o‗ ylaymiz. Birinchi 
qatorni estetikaning eng miq yo sli turi – san‘at estetikasi, ikkinchi qatorni esa, qolgan 
barcha, nosan‘at estetik ob‘ektga asosl angan estetik nazari yalar tashkil etadi. Ular – 
tabiat estetikasi, turmush estetikasi, mehnat estetikasi, texnika estetikasi va sport 
estetikasi. San‘at estetikasini alohida, ke yingi boblarda ko‗rib chiqishimizni nazarda 
tutib, hozir nosan‘at ob‘ektlar est etikasi qatoridagi estetik nazari yalar turlarini 
qisqacha nazardan o‗tkazamiz.
Tabiat haqida gap ketganda, «tabiatni asrash», hatto «tabiatni qutqarish» degan 
so‗zlarni tez-tez eshitamiz. Xo‗sh, tabiatni kimdan asrash va qutqarish kerak? 
Odamdan, jami yatdan. Demak, od am, markschilar ta‘riflaganidek, tabiatning bir qismi 
emas, uni odam bir -birini bo‗ ysundir ganidek bo‗ ysundirishi, 
«olamni tubdan 
o‗zgartirishi» mumkin emas. Aks holda, oxir -oqibat insoniyat, hayvonot va nabotot 
dun yosi halokatga mahkum etilishi muqarrar. 
Ke yin gi bir asr moba ynida inson tafakkurining qudrati, fan -texnika taraqqi yoti 
jahonning de yarli barcha sivilizatsi yalashgan mintaqalarida landshaftning (er Yuzi
manzarasining) o‗zgarishiga, buzilishiga olib keldi. Masalan, birgina suv o mborlarini 
olib ko‗raylik. Hozirgi pa ytda minglab kvadrat kilometr takrorlanmas landshaft suv 
ostida qolib ketdi. Vaholanki, landshaft ha yvonlar, qushlar, o‗simliklar, suv, tuproq 
kabi qit‘aviy xazinalarning u yg‗unligidir. Biz esa, tabiatga bo‗lgan xudbinl archa 
munosabatimiz, unga qornimizni to‗ ydiradigan, ha yotimizni farovon qiladigan vosita 
deb qarashimiz tufa yli ana Shu u yg‗unlikni muntazam ravishda buzib kelmoqdamiz.
Tabiat haqida gap ketganda, «tabiatni asrash», hatto «tabiatni qutqarish» degan 
so‗zlarni tez-tez eshitamiz. Xo‗sh, tabiatni kimdan asrash va qutqarish kerak? 
Odamdan, jami yatdan. Demak, od am, markschilar ta‘riflaganidek, tabiatning bir qismi 
emas, uni odam bir -birini bo‗ ysundir ganidek bo‗ ysundirishi, 
«olamni tubdan 
o‗zgartirishi» mumkin ema s. Aks holda, oxir-oqibat insoniyat, hayvonot va nabotot 
dun yosi halokatga mahkum etilishi muqarrar.
Ke yin gi bir asr moba ynida inson tafakkurining qudrati, fan -texnika taraqqi yoti 
jahonning de yarli barcha sivilizatsi yalashgan mintaqalarida landshaftning (e r Yuzi
111
Қаранг: Эстетика. Словарь. С. 35, 276, 421. 

---

361 
manzarasining) o‗zgarishiga, buzilishiga olib keldi. Masalan, birgina suv omborlarini 
olib ko‗raylik. Hozirgi pa ytda minglab kvadrat kilometr takrorlanmas landshaft suv 
ostida qolib ketdi. Vaholanki, landshaft ha yvonlar, qushlar, o‗simliklar, suv, t uproq 
kabi qit‘aviy xazinalarning u yg‗unligidir. Biz esa, tabiatga bo‗lgan xudbinlarcha 
munosabatimiz, unga qornimizni to‗ ydiradigan, ha yotimizni farovon qiladigan vosita 
deb qarashimiz tufa yli ana Shu u yg‗unlikni muntazam ravishda buzib kelmoqdamiz.
Biz tabiatni nutqlarimizda, she‘rlarimizda, maqolalarimizda «On a -tabiat» deb
ata ymiz. Darhaqiqat, tobimiz qochsa, shifokorlar bizga bahavo, shaffof suvli tabiat 
qo‗ynida joylashgan oromgohlarga borishni, kimsasiz dar yo bo‗ylaridagi butazorlar 
orasida chodir qu rib, bir muddat tashvishlardan forig‗ yashashni tavsi ya etadilar. 
S Hahar sho vqinlaridan, mehnatdan, axborotlar siquvidan charchaganimizda, jamoa 
bilan yoki oilavi y tarzda shanba yo yakshanba kuni tabiat qo‗ yniga chiqib dam olamiz.
Toliqsak, doim «onamiz» q o‗yniga intilamiz, ona-tabiat bizni davola ydi, go‗zalligi 
bilan ha yratlantiradi, ruhlantiradi. Lekin bir -ikki kundan so‗n g yana hammasini 
unutamiz, tag‗in tabiatga bir xizmatkordek qara ymiz. Nega Shunday? CHunki biz uni 
tuShunma ymiz, uni bilma ymiz. Sh u sababli biror bir odamning yaxsh i yoki yomonligi ga
asl sabablar nimaligini, uning mohi yatini bilmaganimiz, tu Shunmaganimiz uchun 
«falonchining tabiati o‗zi Shunaqa», yoki mua yyan ha yvon yoxud o‗simlikning sir-
sanoatidan bexabarligimiz tufa yli uni «tabiatan o‗ zi Shunda y» de yis h bilan muammoga
nuqta qo‗ yamiz. Zero, tabiat olami kubromi (katta olammi), olami sug‗romi (kichik 
olammi), ya‘ni, odammi, u – sirli, uni lozim darajada tu Shunma ymiz va bilma ymiz. Har
qancha ekologi yaga e‘tibor qilmaylik, uni fan sifatida zo‗r berib o‗qitma ylik, baribir 
tabiatni tushunish imiz qi yin, zotan ekologi ya tabiatni asrashni, qutqarishni, bo yitishni
targ‗ib qiladi. Biroq ularning hammasiga faqat estetika yordamida, uning ekologi ya 
bilan hamkorligi orqali erishish mumkin. CHunki este tika insonga tabiatni sevishni, 
uning go‗zalligiga beg‗araz munosabatda bo‗lishni o‗rgatadi, ya‘ni, tabiatni faqat 
odamlar uchun yaratilgan deb emas, uni jami yatdan tashqaridagi umumolami y mustaqil 
qadri yat sifatida idrok etishni taqozo qiladi. Ha, tabiat go‗zallik va u lug‗ vorlik manbai, 
lekin faqat inson uchungina Shunda y emas. Masalan, bulbul tunda, odamlar uxlaganda 
sa yra ydi, namozshomgul va ba‘zi boshqa gullar faqat qorong‗u tusha yot gan pa ytdan 
boshlab ochiladi. Demak, ha yvon larni, o‗tloqlarni, daraxtla rni, dar yolarni, tog‗larni 
faqat «biz uchun» deb emas, «biz uchun ham» deb tushunishimiz lozim. 
Bu yuk Kant tabiatni axloqi ylik bilan bog‗la ydi : «Kimniki bevo sita tabiat go‗zalligi 
qiziqtirsa, bu uning fikrlash tarzida, yo‗q de ganda, axloqi ylikka, ezgulikka qobili yati 
mavjudligidan dalolat beradi», – deydi u.
112
Ammo He gelning, tabiatda ideal yo‗q, Sh u
sababli u ikkinchi darajali go‗zallik turi, degan fikri estetikada hukmronlik qilib keldi, 
a yniqsa, bu fikr tabiatni «bo‗ ys un dirishni» targ‗ib qilgan markschili kning tegirmoniga
suv qu ydi. Natijada uzoq yillar moba ynida tabiat estetikasiga e‘tibor qaratilmadi. Biz 
me‘moriy obidalarni asrash, tiklash haqida qa yg‗urdik, ularni estetik qadri yatlar deb 
e‘lon qildik, lekin landshaft estetikasini chetga chiqarib qo‗ ydik. Hozirgi kunda Shu 
narsa aniq bo‗ldiki, tabiatni eng ulug‗ va mangu estetik qadri yat deb bilmaslik borib 
turgan estetik savodsizlikdir. Aniqrog‗i, bugun tabiatsiz estetikani tasavvur qilish 
mumkin emas.
Buning sababi, birinchidan, tabiatni nosan‘at es tetik ob‘ekt sifatida to‗g‗ridan -
to‗g‗ri idrok eta olsak (bunga ke yinroq bafurja to‗xtalamiz), ikkinchidan, u san‘at 
uchun insondan ke yin en g bo y material, manba; san‘at vositasida in‘ikos ettirilgan 
tabiat estetik qadri yat sifatida ma‘navi yatimizni bo yitib yasha ydi. San‘atda aks etgan 
tabiat o‗zining g‗o yaviy-badii yligi, abadi ylikning o‗chmas lahzasi, takrorlanmas 
go‗zallik yoki ulug‗vorlik, ba‘zan esa, fojiavi ylik sifatida bizni doimi y rom etishi bilan 
ajralib turadi. Nosan‘at estetik ob‘ekt sifatida esa, tabiat faqat go‗zallik va 
112
Кант И.
Сочинения в 6 т. Т. 5. М., «Мысль», 1966. С.314.

---

362 
ulug‗vorlikni ifodala ydi, g‗oyaviy-badii y urg‗uga ega emas, hissi yotlarimizga 
san‘atdagidek kuchli ta‘sir ko‗rsatolma ydi, ammo san‘atda landshaftning butun 
go‗zalligini aks ettirish imkoni yo‗q. Masalan, o‗tloqdagi gi yohlar ranginligining 
o‗rnini hech bir rassom bo‗ yog‗i bosa olmaydi, ranglarning barchasini aks ettiraman 
desa, rassomning ran gtasviri bir -b iri bilan nou yg‗un olachalpoq ranglar yi g‗indisidan 
iborat bo‗lib qoladi, san‘at asariga a ylanma ydi. Rassom bizga faqat o‗tloqni ng bir 
parchasini, o‗zi «tanlab olgan‖ qisminigina, «tanlangan» ranglarnigina ko‗rsatishi 
mumkin. YOki musiqa san‘atiga a ylangan tabiatni, de ylik, Sa yfi J alilning dutorda ijro 
etilgan «To‗rg‗a y» kuyini bir-ikki, boringki, o‗n-o‗n besh marta eshitsangiz, hu zur 
qilasiz, estetik zavq olasiz, biroq uni har kuni tinglasangi z, u ku y qanchalik bu yuk
san‘at asari bo‗lmasin, joningizga tegadi. Jonli to‗rg‗a yning sa yraganini esa, yillar 
davomida har kuni eshitsangiz ham, har gal zavq olasiz. Shu sababli estetikada tabiatni 
ham nosan‘at, ham san‘atga a ylangan estetik ob‘ekt sifatida ikki yoqlama ilmiy 
yondashu v orqali o‗rganish maqsadga muvofiq.
San‘atga a ylangan estetik ob‘ekt sifatida tabiat de yarli barcha san‘at turlarida va 
janrlarida o‗z aksini topadi. Boshqacharoq a ytganda, tabiatni «o‗rganish», «tushunish » 
barcha san‘at turlariga xos. Masalan, badii y adabiyotda hikoyadan – romangacha, 
she‘rdan – dostongacha tabiat manzarasi tasvirlanma ydigan biror janrni topish mumkin 
emas. O‗rik daraxtining to‗rt fasldagi holati, ko‗klamdagi gullagan, yozda barg yozib, 
meva qilgan, ku zdagi oltin rangi ga kirgan, qishda yalan g‗och, shoxlari na yzaga
o‗xshagan ko‗rinishlari badii y adabiyotda ham, rassomlikda ham o‗z ifodasini topgan. 
O‗zbek xalq kuyi «CHo‗li iroq»da fojiavi ylikni, Betxovenning «O ydin sonati»sida 
inson qalbi evrilishlarining, xa yol ga cho‗mgan quvonchning if odasini ilg‗a ymiz.
Me‘morlikda yaproqlarning peshtoqlardagi xandasavi y jilvasi, ha ykaltaroshlikdagi 
go‗zal ki yikning tasviri de ysizmi, xullas, tabiat barcha san‘at turlarida badii y asarni 
go‗zallashtirib, ulug‗vorlashtirib turuvchi omil bo‗lib xizmat qiladi.
Xulosa qilib Shuni aytish lozimki, tabiat estetikasini «ekologik estetika » doirasiga 
tiqib qo‗yish mumkin emas, uni texnika yoki mehnat estetikasidan ke yin turadi, degan 
gaplar asossiz. U bugungi kunda san‘atdan ke yingi eng qamrovli tadqiqot ob‘ektiga ega 
bo‗lgan, muhimlardan muhimroq estetik nazari ya turidir, uning «hurmatini jo yiga 
qo‗yish‖ vaqti allaqachon kelgan. 
Ko‗rib o‗tganimiz – tabiat estetikasi bizni hozir avvalgi davrlarga qaraganda ancha 
olisdan o‗rab turgan biologik muhitning ha yotimizni go‗zallashtirishdagi, umuman, 
estetiklashtirishdagi ahami yatini tadqiq etsa, uni insonni «tabii yl ashtirish» vositasi 
sifatida olib qarasa, texnika estetikasi, aksincha, bugungi kunda bizga eng yaqin
bo‗lgan noosferani – texnikavi y muhitni muntazam «insoni ylashtirib» borish 
muammolarini o‗rganadi.