Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

Za monavi y shahars oz lik esteti kas i
115
Вернадский В.И.
Начало и вечность жизни. М., «Советская Россия», 1989. С. 185. 

---

366 
San‘atShunoslikda «shahar atrofi diza yni», «shahar muhiti diza yni», «shaharni 
badii y be zatish » va «s hahar diza yni » tushuncha lari ishlatiladi. Ular mohi yatan a ynan
tushuncha lardir, Shuni ng uchun «s hahar diza yni » deganda biz shahar ichini, inshootlari 
va ma ydonchalarini, aholidan oladigan istirohat maskanlarini, kishilar nigohini, 
diqqatini tortadigan madani y, maishi y muassasalar atrofini badii y-estetik bezatish 
san‘atini, loyihalashtirishni nazarda tutamiz. Uning asosi y retsipienti shahar kishisidir. 
«SHahar diza yni» tushunchasi o‗tgan asrning o‗rtalarida pa ydo bo‗lgan va u 
kishilar, a yniqsa iste‘molchilar to‗planadigan jo ylarni, vitrinalarni informatsi ya
tarqatish funksi yasini bajaradigan tumbalar reklamalar, ko‗rsatkich va afishalarni 
nazarda tutgan. Diza yn Shunos V . L. Glazichevn in g fikriga ko‗ra, yuqorida gi oddi y 
bezaklar o‗rniga 50- yillarga kelib bil-bord, aylanma vitrinalar, savdo-sotiq 
o‗choqlariga ulanib ketgan kioskalar, ko‗p qavatli u ylar oldida xalq amali y san‘ati 
namunalari bilan bezatilgan ma ydonchalar pa ydo bo‗ladi [1] . Natijada kishilarning 
badii y-estetik didini shakllantirishga, inshootlar, ko‗p qavatli u ylar, istirohat 
maskanlarini diza yn qonunlariga muvofiq badii y bezatishga ehti yoj tug‗iladi. SHahar
kishisining serharakatligi, se ytnot, psixologik ta‘sirlarning orti b bora yotgani, butun
badii y-estetik izlanishlarda va san‘at asarlari yaratishda bo‗lgani kabi shahar diza yni
oldiga ham qator talablar qo‗ yadi. 
Birinchi talab Shunda ediki, shahar diza yni mavjud inshootlar kompleksini, 
kishilarning ko‗zi tushadigan jo ylarni badiiy-estetik go‗zal, betakror va o‗ziga xos 
mohi yatli qilishi lozim. Qad ko‗tara yot gan inshootlar sonining osh ishi bilan ularning 
tashqi ko‗rinishiga, badii y-estetik jixatlariga talab ham ko‗pa ydi, ya‘ni o‗tgan davrda 
an‘anaga aylangan temir-beton inshootlarni qurishga badii y-estetik ko‗rinish, bezash 
lozim bo‗ladi. Masalan, 60 - 70 yillarda Toshkentda (a yniqsa CHilonzor tumanida) 
―xruщevka‖ nomini olgan temir - beton uylarda deyarli hech qanda y badiiy- estetik 
mohi yat ko‗zga tashlanma ydi. Zerikarli, qo‗ng‗ir rangli beton -u ylar h am shaharsozlikda 
diza yn belgilari shakllanmaganidan dalolat beradi. Mustaqillik yillarida zerikarli 
ko‗rinishdagi temir-beton inshootlarning birinchi qavatini zamonavi y shisha, mramor, 
plastika, al yubond va rang -baran g vitrina lar bilan bezatish an‘anaga a ylandi. Bu gun
ushbu binolar diza ynida asekko (devor ga rasm chizish uslubi) freska, vitraj, bakkar 
(xrustal bilan bezatish uslubi), rang -tas vir, grafika, glintika (toshga o‗ yish san‘ati),
gobelen, izrazets, inkrustatsi ya bilan b irga o‗zbek xalq amali y san ‘ati – naqqoshlik, 
yo g‗och o‗ ymakorligi, ganch o ‗ ymakorligi va bo shqalardan fo ydalanila yot ganini 
ko‗ramiz. 
Ikkinchi talab serharakat shahar kishisining vaqtini tejash hamda unda ma‘lum bir 
voqealar, hodisalar haqida ta‘surot u yg‗otish, fikr shakllantirish bilan bog‗liq bo‗lgan 
[2]. O‗sha davrda hukmron bo‗lgan kommunistik mafkura ko‗chalar, ma ydonlar va 
binolarga turli shiorlar, plakatlar ilishni an‘anaga a ylantirgan. Ularda asosi y e‘tibor 
shriftga, ya‘ni shior mazmuniga mos keluv chi shriftdan fo ydalanishga qaratilgan. 
SHiorlar ko‗pincha qizil alvonga uzoqdan ko‗zga tashlanuvchi kesma shriftlar bilan 
yo zilgan. 70 -yillarga kelib katta ko‗chalarda, korxonalar ma ydo nchalar, istirohat 
maskanlari va ma‘muri y idoralar oldida katta plakat lar, temir konstruksi yalar yoki oq 
mramor bilan qoplangan stendlar, mozaika pannolar o‗rnatish keng tarqaladi. Mazkur 
stend va pannolarni hozirgacha Toshkent shahrida uchratish mumkin.
Shuni qa yd etishimiz kerakki, mazkur plakat, stend va pannolar asosan ideologik 
vazifani bajargan, ularda shaharning badii y-estetik obrazini yaratish, san‘at asarlarini 
diza yn talablariga muvofiq lo yihalashtirish, bezatish nazarda tutilmagan.
Uchinchi talab shahar – inson konsepsi yasi Yuza ga kelgani bilan bog‗liqdir. O‗sha 
davrda o‗tkazilgan maxsus tadqiqotlar ko‗rsatadiki, shahar Shunchaki makon, kishilar 
ishla ydi gan va istiqomat qiladigan muhitgina emas, u insonning dun yoqarashi, badii y-
estetik didi va ha yoti y idealini shakllantiradigan ijtimoi y-tarbi ya viy omildir. S Hahar
muhiti, undagi tarixi y-madani y an‘analar, turmush tarzi, arxitektura, ko‗chalar va 

---

367 
istirohat maskanlari insonda ma‘lum etnostereotiplarni shakllantiradi. Mazkur 
tadqiqotlarda shaharni lo yihalashtirishga diza yn san‘ati nuqtan nazaridan yondashis h
lozim, dega n fikr ilgari suriladi. To‗g‗ri, ularda hali «shahar diza yni » de gan ibora
ishlatilma ydi, ammo tadqiqotchilar shahar muhitini badii y-estetik g‗o yalar va asarlar 
bilan bezatish konsepsi yasini ilgari suradilar. Masalan, S.B. Bazaz yansnin g fikriga
ko‗ra, shahar muhiti, ko‗chalar, inshoot va ma ydonlar musavvirga rang-barang san‘at 
turlaridan fo ydalanishga imkon beradi, Shuni ng uchun «har bir ijodkor shahar muhitini 
badii y-estetik ta‘sir ob‘ekti, shahar kishisini esa retsipient» sifatida qabul qilishi 
mumkin. 
Shu bilan birga shahar muhitini etnomadani y belgilarsiz tasa vvur etish ham 
yuqoridagi izlanishlarda ko‗zga ta shlanadi. SHaharni badii y-estetik bezatishda o‗ziga 
xoslik, betakrorlik, etnomadani y an‘analarga muvofiqlikni izlash emas, balki nasl - 
nasabsiz, milli y bel gisiz «sotsialistik shaxs» va «sotsialistik san‘at» yaratishga intilish 
ustun turadi. 
Shubhasiz, yuqoridagi uchta fun damental ahami yatga e ga talab shahar diza yni 
haqida tasavvurlar u yg‗otdi, shahar -inson aloqalarini badii y-estetik mohi yat bilan 
bo yitishga etakladi. Toshkentda Kamoliddin Behzod nomidagi milli y rassomchilik va
diza yn institutining ochilishi O‗zbekistonda diza yn san‘atini alohida ilm -fan, ijodi y 
faoli yat sifatida o‗rganish imkonini berdi.
Respublikamizda diza yn haqidagi qarashlar endi sha kllanmoqda, «sh ahar diza yni » 
tushuncha si ham endi qo‗llanilmoqda. Bu borada olib bora yot gan ilmi y i zlanishlarimiz 
bizni qu yidagi fikrlarni bildirishga unda ydi. 
S Hahar diza yni shaharsozlik, arxitektura, shahar infrastrukturasi va landshaftining 
tarkibi y kismi sifatida qaralishi, quriladigan har bir inshoot, shakllantiriladigan 
infrastruktura esa badii y-estetik mohi yatga betakror, rang -barang, qiziqarli ko‗rinishiga 
ega bo‗lishi lozim. Buning, uchun shaharsozlar, arxitektorlar diza ynerlar bilan ijodi y 
hamkorl ik o‗rnatishi darkor. 
S Hahar diza yni ran g-barang soh alar bilan bog‗liq ijodi y faoli yat turidir. U 
arxitektura, yo‗l transporti, savdo -sotiq, madani y- maishi y xizmatlar u yu shtirish,
kommunikatsi ya, mebel Shunoslik, ijtimoi y boshqarish va tabii y ravishda, san‘atning 
barcha janrlarini, turlarini bilishni talab etadi. Shuni ng uchun «S Hahar diza yni » kursini
ishlab chiqish va mutaxassislar ta yyorlash jara yoni ga jori y etish maqsadga muvofiqdir.
S Hahar diza yni atrof -muhitga s hahar diza yn inson triadasi sifatida yondashish ga
unda ydi. Mazkur konsepsi ya markazida shahar va inson manfaatlarini o‗zining ijodi y 
faoli yatida uyg‗unlashtiruvchi mutaxassis – diza yner turadi. A ynan ushbu mutaxassis 
insonda ijtimoi y muhitdan, undagi badii y-estetik va etnomadani y qadri yatlardan to‗la 
qoniqish hissini u yg‗otadi, o‗z shahrini sevib, uni yanada go‗ zal qilib, yaratib 
yashash ga unda ydi.S Hahar diza ynida zamonavi y, g‗arbona va an‘anavi y, Sharq ona
san‘at janrlarini, turlarini u yg‗unlashtirish imkoni kattadir. Ushbu janrlarni, turlarni 
sintezlashtirish mutaxassisni erkin, keng izlanishlarga unda ydi va uning asarlarini 
ommalashtiradi, ha yoti y qiladi. Demak, shahar diza yni badii y-estetik ijodni ijtimoi y 
ha yotga, amali yot ga yaqinlashtiradi, izlanishlarga pragmatik yo‗nalis h beradi.