363
mahsulining o‗ziga o‗xshash bo‗lishini xohla ydi. Texnika inson ijodining mahsuli
sifatida inson qanchalik nozik, qanchalik aqlli, qanchalik go‗zal bo‗lsa, Shunga qarab
o‗zgarib boradi.
Shuni alohida ta‘kidlash lozimki, so‗nggi ikki asr moba ynida, a yniqsa, XX asrda
inson tafakkuri, uning jisman va axloqan taraqqi yotidan ilgarilab ketdi. CHunki
tafakkur, vujud va axloqdan farqli o‗laroq, narsalarga a ylanish xususi yatiga ega.
Narsaga a ylangan tafakkur tinimsiz ravishda Yangi , o‗zidan yuksakroq narsaga
a ylanadigan tafak kurni taqozo etadi, u esa, o‗z navbatida yana Yangi narsani yaratadi
va Shu tarzda tafakkur olg‗a qarab boraveradi. Bu, biz, odatda, hisobga olma ydi gan
qonuni yat. CHunki tafakkurning nima ekani, u qanda y qilib moddi y jara yonlarni
o‗zgartirishi hozircha nom a‘lum, vaholanki u biologik hodisa emas. «Tafakkur energi ya
shakli emas, – de ydi akademik V.I.Vernadski y. – Qanda y qilib u moddi y jara yonlarni
o‗zgartira oladi? Bu savolga ilm hozircha javob topgan emas»
113
. Nima bo‗lganda ham,
tafakkurning ravnaqqa qarab ta raqqi y qilib borishi isbot talab qilma ydigan haqiqat. Ana
Shu ravnaqning sur‘ati biz yaratgan texnika vositalarini tezkorlik bilan o‗zgarib,
qula ylashib, go‗ zallashib borishini ta‘minlab kelmoqda. Bunda badii y-texnik yok i
estetik faoli yat hisoblanmish diza ynning roli katta.
San‘at – estetik faoliyatning o‗ziga xos turi, sehrli ma‘naviy ko‗zgu. Sehri Shundaki, san‘at asarini
idrok etayotgan odam unda ham Shu asarni yaratgan inson dunyosini, ham o‗z dunyosini qadriyatlar
prizmasi orqali ko‗radi; o‗zining qandayligini va qaerdaligini, yutuqlarini va nuqsonlarini, aqlini va
hissiyotlarini aniqlashtirib oladi. Uning estetik mohiyati makon va zamondagi voqelik vositasida
go‗zallik, ulug‗vorlik, fojeaviylik, kulgililik, xunuklik, tubanlik v.b. Estetik xususiyatlarni in‘ikos
ettirishi hamda ularni baholashi bilan belgilanadi. San‘at qadriyatlarning qadrlanishini va qadrsizlangan
qadriyatlarni ko‗rsatib beradi, bir odam yoki bir necha odam timsolida odam bilan olamning yaxlit,
umumlashgan qiyofasini yaratadi, ularning uyg‗unligini ta‘minlaydi. U kishini yashashga o‗rgatadi,
go‗zallikka da‘vat etadi, ma‘naviy yuksaltiradi. Shu sababli insoniyat tarixida san‘atsiz yashab o‗tilgan
birorta ham davr yo‗q.
Faylasuf-nafosatShunoslar o‗rtasida san‘atning kelib chiqishi muhim muammolardan bo‗lib kelgan.
San‘atning kelib chiqishi deganda ko‗pchilik g‗orlarning tosh davrlariga ibtidoiy davrlarda chizilgan ov
manzalari va ov hayvonlarining tasvirini nazarda tutadi. Vaholanki gap bu erda san‘atning qanday paydo
bo‗lganligi emas, balki nimadan paydo bo‗lganligi to‗g‗risida borishi kerak. Ba‘zilar uni taqliddan, bosh:
erotik hissiyotlardan, kimlardir o‗yindan, kimdir mehnatdan kelib chiqqan deb hisoblaydilar. Bunday
nazariyalar va konsepsiyalar anchagina, lekin ular orasidagi ikkitasining tarafdorlari ko‗pchilikni tashkil
etadi. Ulardan biri – insonni hayvonlik darajasidan odamlik pog‗onasiga ko‗targan narsa mehnat, san‘at
ham mehnatdan, insonning olamni o‗zgartirishga bo‗lgan ehtiyojidan kelib chiqqan, san‘at faqat ijtimoiy
hodisa degan moddiyatchilar ilgari surgan qarash. Ikkinchisi – san‘at insonga berilgan ilohiy zavqning,
ma‘naviy olamning o‗yin orqali namoyon bo‗lishi, degan ma‘naviyatchilar nazariyasi. Biz ana Shu
ikkinchi qarash tarafdorimiz. Buning sababi Shuki, mehnat, qanchalik qadrlamaylik, qanchalik
sharaflamaylik, u – majburiyat bilan bog‗liq, maqsadga yo‗naltirilgan ijtimoiy hodisa, o‗yin esa har
qanday majburiyatdan yiroq, maqsadga muvofiqlik bilan shartlanadigan individual-ijtimoiy hodisa.
Demak, mehnat –zaruriyat, o‗yin – erkinlik. Inson mohiyatan erkin va erkinlikka intilib yashaydigan
mavjudot sifatida o‗z erkinligini eng avvalo o‗yinda namoyon qiladi. O‗yinsiz insonning yashashi
mumkin emas, usiz inson hayoti jahannam. Bu o‗rinda yana bir bor SHillerning mashhur fikrini keltirish
o‗rinli: «Inson faqat tom ma‘noda inson bo‗lgandagina o‗ynaydi va o‗ynayotgan paytdagina to‗liq
insonga aylanadi.
Biz tabiatni nutqlarimizda, she‘rlarimizda, maqolalarimizda «Ona-tabiat» deb ataymiz.
Darhaqiqat, tobimiz qochsa, shifokorlar bizga bahavo, shaffof suvli tabiat qo‗ynida joylashgan
oromgohlarga borishni, kimsasiz daryo bo‗ylaridagi butazorlar orasida chodir qurib, bir muddat
tashvishlardan forig‗ yashashni tavsiya etadilar. SHahar shovqinlaridan, mehnatdan, axborotlar siquvidan
charchaganimizda, jamoa bilan yoki oilaviy tarzda shanba yo yakshanba kuni tabiat qo‗yniga chiqib dam
113
Do'stlaringiz bilan baham: 
