Ўзбекистон республикаси маданият ва спорт ишлари вазирлиги

ЎРГАТИШ УСУЛЛАРИ ТАСНИФИ 
1. Билимларни ўзлаштиришга 
йўналтирилган усуллар 
2. Ҳаракат 
малака ва 
кўникмалари-
нинг ўзлаш-
тирилишига 
йўналтирилган 
усуллар 
3. Ҳаракат 
кўникмаларини 
такомиллаштириш 
ва жисмоний 
қобилиятларни 
ривожлантиришга 
йўналтирилган 
усуллар 
Сўздан 
фойдаланадиган 
усуллар 
Кўргазмали 
ўзлаштириш 
усуллари 
 
Амалий усуллар 
Ҳикоя қилиш, 
тасвирлаш, 
суҳбат, тушунти-
риш, 
таҳлил, кўрсатма, 
ҳисоблаб чиқиш 
Кўрсатиш, 
плакат, 
кинограмма, 
видео ёзувлар 
намойиш 
қилиш, овозли 
ва ёруғликли 
намойиш 
Қатъий 
чегараланган 
машқ усули, 
қисмларга 
бўлиб ўрганиш, 
яхлит ўрганиш 
Қисман 
чегараланган машқ 
усуллари, ўйин, 
мусобақа усуллари 
Ҳаракат фаолиятини аниқ мақсадга йўналтириб ўргатиш 
тренердан ўргатиш усуллари тавсифларини билишни талаб этади. 
Барча усуллар шартли равишда уч асосий гуруҳга бўлинади: сўздан 
фойдаланиш усуллари (оғзаки), кўргазмали тарбия усуллари (кўр-
газмали) ва амалий усуллар. Ўз навбатида, уч гуруҳнинг ҳар бири 
таркибига яна бир неча усул киради.
Билим эгаллашга йўналтирилган усуллар.
Билим эгаллашга 
йўналтирилган усуллар гуруҳини билимларни оғзаки тарзда ҳикоя 
қилиш, тасвирлаш, суҳбат, тушунтириш ва нутқ орқали таъсир 
кўрсатишнинг бошқа шаклларидаги усуллар ташкил этади. Тренер 
томонидан қўлланадиган сўздан фойдаланиладиган усуллар бутун 
ўргатиш жараёнини фаоллаштиради, ҳаракат фаолиятлари тўғри-
сида яна ҳам тўла ва аниқ тасаввурлар шаклланишига ёрдам беради. 
Мазкур усуллар ёрдамида тренер ўқув – машқ материалини ўзлаш-
тириш натижаларини таҳлил этади ва баҳолайди. 
Бу усуллар гуруҳи ахборотни сезги органлари воситасида 
узатиш ва қабул қилиш асосига қурилган (перцептив усуллар). Бунда 
вестибуляр анализатор, кинестезик анализатор, кўриш, эши-тиш ва 
бошқа сезиб қабул қилиш тармоқлари муҳим роль ўйнайди. 
Ўрганилаётган ҳаракатларнинг сезгилар асосидаги шакл-шамойи-
лини яратишда кўргазмали ўзлаштириш усуллари қўлланилади. 
Кўргазмали усул материални жуда тез, чуқур ва мустаҳкам ўзлаш-

---

14 
тиришга ёрдам беради, ўрганилаётган ҳаракатларга қизиқишни 
ошириб, диққатни фаоллаштиради. 
Олдинда турган ҳаракат фаолиятлари умумий тасвирини яра-
тиш учун спортчилар 
ўзига айтиб туриш ва идеомотор усул-ларидан
кенг фойдаланадилар. Уларнинг моҳияти шундаки, мураккаб ҳаракат 
фаолиятини, масалан, волейболдаги ҳужум зарбаси ёки гимнасти-
кадаги таяниб сакрашни бажаришдан аввал спортчи ушбу 
машқларнинг техникасини хаёлан тасаввур қилади (
идеомотор усул
), 
ҳаракатларни хаёлан бажариш давомида ҳара-катнинг бажарилаётган 
элементларини ё овоз чиқариб, ё «ичида» ўзига айтиб туради. Бу 
усуллар ҳаракат фаолиятини тез ўзлаштириш ҳамда такомиллаш-
тиришга имкон беради, натижада ўргатиш сифати ошади. Ҳаракат 
фаолиятларини бажариш вақтида ички нутқни қўллашга асосланган 
усулларни 
сўз билан ўзини бошқариш усуллари
дейилади. Улар 
анчайин турли-туман бўлиб, ўз-ўзига буйруқ бериш, ўзини 
ишонтириш, ўзига сингдириш ва ҳ.к тарзида амалга оширилади. 
Масалан, ўз-ўзига бўйруқ бериш ўзича шундай буйруқларни 
талаффуз қилишни назарда тутади: «мен масофани 
тезроқ
югуриб 
ўтишим керак», «мен беллашувда 
кучлироқ
бўлишим керак», «мен 
ўйин майдончасида 
жонлироқ
бўлишим зарур» ва б. Ички нутқни ўз 
ҳаракатларини бошқариш сирасига киритиш ўқитиш-ўргатиш 
жараёнини интеллектуаллаштиради.