Ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув

 Такрорлаш учун саволлар 
1. Тупроқ коллоидларининг пайдо бўлиши, таркиби ва асосий хоссалари 
қандай? 
2. Тупроқ коллоидларининг солиштирма юзаси ва моддаларни ютиши 
деганда нимани тушунасиз? 
3. Ацидоидлар, базоидлар ва амфолитоидлар деб нимага айтилади? 
4. Коллиод мицелла, гранула, заррача деб нимага айтилади? 
5. Тупроқнинг сингдириш қобилияти деб нимага айтилади ва сингдириш 
жараѐнидаги қандай асосий қонуниятларни биласиз
? 
 
ТУПРОҚНИНГ СИНГДИРИШ ҚОБИЛИЯТИ. 
Режа:
1. Тупроқ сингдириш қобилияти ва унинг турлари. 
2. Физик-кимѐвий сингдириш қобилияти. Катионларнинг 
сингдирилиши. 
3. Тупроқдаги алмашинмайдиган сингдирилувчи катионлар. 
4. Анионларнинг сингдирилиши. 
5. Тупроқдаги сингдирилган (алмашинувчи) катионлар таркиби, 
сингдирилиш сиғими ва уларнинг тупроқ хоссаларига таъсири. 
 
1. Тупроқда кечадиган сингдириш жараѐнлари ўз табиати билан ниҳоятда 
мураккаб бўлиб, жумладан, турли моддаларнинг заррачалар юзасида ютилиб, 
ушланиб қолиниши ѐки уларнинг бевосита сингдирилмаслиги каби хилма-хил 
ҳодисалар йиғиндисини ўз ичига олади. Тупроқнинг сингдириш қобилияти 
турли кимѐвий, физикавий, физик-кимѐвий ва биологик жараѐнлар таъсирида 
руй беради. Академик К.К.Гедройц тупроқда моддаларнинг сингдирилиши 
(ютилиши) ва бунда юз берадиган турли жараѐнларни эътиборга олиб, 
тупроқнинг сингдириш қобилиятини: 
механик, биологик, кимѐвий, физикавий
ва 
физик-кимѐвий
каби беш турга ажратади. 
Механик сингдириш қобилияти
. Атмосфера ѐғинлари ва Суғориш 
сувларидаги майда лойқа заррачаларнинг тупроқ қатламларида тулиқ ѐки 
қисман ушланиб қолинишига 
механик сингдириш
дейилади. Масалан, ерни 
лойқа сув билан суГорганда ундаги майда гард ҳолидаги заррачалар тупроқнинг 
Ғовакларида механик равишда сақланиб қолади. Механик сингдириш 
тупроқнинг механик таркиби ва Ғоваклигига боғлиқ. Оғир қумоқ ва соз механик 
таркибли тупроқларда қумлоқ ва қумли тупроқларга нисбатан бундай 
сингдириш юқори бўлади. Тупроқ заррачалари орасидаги капилляр Ғоваклар 
қанчалик кичик булса, унда улчами каттароқ заррачалар шунча кўп тупланади, 
шунингдек, зичланган тупроқларда Ғовакликка нисбатан механик сингдириш 
кучлироқдир. 
Механик сингдириш тупроқнинг муҳим хоссаси ҳисобланади. Баҳорги 
оқим сувлардаги кўплаб лойқа заррачалари ва ундаги озиқ моддалар сув сизиб 
ўтгандан кейин, тупроқда сингдирилиб қолинади. Тупроқнинг механик 
сингдириш қобилиятидан деҳқончиликда ва Суғориш амалиѐтида кенг 

---

фойдаланилади. Масалан, деҳқонларимиз азалдан тошлоқ ва қумли ерларнинг 
физик ҳолатини яхшилаш, сувнинг сизиб кетишини камайтириш мақсадида 
майдонларга сув билан лойқа юбориб, ѐтқизишган (кольматаж). Ана шу йул 
билан тошлоқ ерларни яроқли ҳолга келтиришган. Лойқа ѐтқизиш ҳозирги 
вақтда Ғовак гипсли тупроқларнинг физикавий хоссаларини яхшилаб боришда 
ҳам кенг фойдаланилиши мумкин. 
Урта Осиѐнинг қатор дарѐларининг лойқа сувлари билан (масалан, 
Амударѐ сувида лойқа кўп бўлади) ерни суГорганда тупроқда механик 
сингдирилиш натижасида, лойқа билан бирга кўплаб озиқавий моддалар 
тупланади ва тупроқ унумдорлиги ҳам ошиб боради. 
Биологик 
сингдириш 
қобилияти
ўсимликлар 
ва 
тупроқ 
микроорганизмларининг ҳаѐт фаолияти билан боғлиқ. Ўсимликлар ривожланиш 
даврида тупроқ эритмасидан ўзига керакли моддаларни танлаб олади ва уларни 
органик моддаларга айлантириб, тупроқда мустаҳкам ушлаб қолади. Натижада 
ўсимликларнинг илдизи тарқалган тупроқ қатламларида органик моддалар 
билан бир қаторда, кўплаб ҳар хил кўл элементлари ва азот тупланади ва 
ювилишдан сақланиб қолинади. Дуккакли ўсимликларнинг 2 метрдан ошадиган 
илдизлари 
тупроқнинг 
пастки 
қатламларидан 
калий, 
фосфор, 
кальций,олтингугурт каби элементларни суриб олиб, тупроқнинг юқори 
қатламларида 
туплайди. 
Тупроқ микроорганизмлари органик моддаларни парчалаб, кўл элементларини 
актив ўзлаштиради. Баъзилари атмосферадаги азотни фиксациялаб, уларни 
оқсил моддаларнинг бирикмалари ҳолида тупроқда ушлаб, мустаҳкамлайди. 
Демак, биологик сингдириш натижасида тупроқда ўсимликлар учун зарур озиқа 
моддалар, жумладан, азот тупланади ва тупроқ унумдорлиги яхшиланиб боради. 
Е.Н.Мишустин маълумотича, маданийлашган чимли подзол тупроқларнинг ҳар 
гектарида бир йилда биологик сингдирилиш натижасида 120 кг азот, 40 кг 
фосфор, 25 кг калий тупланади. 
Кимѐвий сингдириш қобилияти. Тупроқда кечадиган кимѐвий реакциялар 
натижасида эритмадаги бирикмаларнинг қийин эрийдиган ҳолда чукмага 
тушиши ва тупроқда мустаҳкам ушланиб қолинишига