Ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув


-расм. Мицелланинг тўзилиши. (Н.И. Горбунов буйича)



Download 0,73 Mb.
Pdf ko'rish
bet7/12
Sana09.07.2022
Hajmi0,73 Mb.
#763289
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12
Bog'liq
5. Tuproq unumdorligi va uning ahamiyati. Tuproqning kolloidlari va tuproqning singdirish qobilyati

18-расм. Мицелланинг тўзилиши. (Н.И. Горбунов буйича)
Кимѐвий таркибидан қатъий назар коллоид мицелла асосан уч қаватдан - 
ядро, ички қават
ва 
сиртқи қаватдан
иборат. Коллоид мицелла асосини унинг 
ядроси ташкил этади. Ядро кимѐвий жиҳатдан мураккаб бирикма бўлиб, аморф 
ѐки кристалик тўзилишлидир. Минерал коллоидлар ядроси асосан 
алюмокислоталар ҳамда баъзан кремний кислота, темир ва алюминий 
оксидларидан ташкил топган. Органик коллоидлар ядроси асосан гумин 
кислотаси, фульвокислоталари, протеин, клетчатка ва бошқа мураккаб органик 
моддалардан иборат. Ядро устида иккита қарама-қарши зарядланган ионли 
қатлам жойлашган. Бевосита ядро устида жойлашган ионларга 
потенциалларни 
аниқловчи
(потенциалловчи) 
ионлар, 
ташқи 
қатламдаги 
ионларга 
компенсирловчи
ѐки 
ҳаракатсиз ионлар
қатлами дейилади. 
Потенциалларни аниқловчи ионлар қатлами кўпинча манфий зарядланган 
бўлиб, компенсирловчи қатлам эса, шу манфий зарядларга тенг келадиган 
миқдордаги мусбат ионлари зарядларидан иборат. Компенсирловчи ионлар 
тупроқшуносликда 
алмашинувчи
ѐки 
сингдирилувчи катионлар
ҳам дейилади. 
Кўпчилик сингдирилган катионлар потенциалларни аниқловчи ионлар ѐнида 
жойлашган бўлиб, ҳаракатсиз ионлар қатламини ташкил этади. Сингдирилган 
катионларнинг оз қисми потенциалларни аниқловчи ионлар қатламидан анча 
ўзоқроқ масофада жойлашиб, 
диффўзия
қатламини ҳосил қилади. 


Мицелла ядроси потенциалларни аниқловчи ионлар қатлами билан бирга 
гранула
дейилади. Гранула компенсирловчи ионларнинг ҳаракатсиз қатлами 
билан бирга 
коллиод заррача
деб аталади.
Зарядланишига кура тупроқ коллоидлари уч группага ажратилади. 
Ацидоидлар
- заррача манфий зарядланган бўлиб алмашинувчи ионлар 
водород ва бошқа катионлар ҳисобланади. 
Базоидлар
- заррача мусбат зарядланган бўлиб, алмашинувчи ионлар 
гидроксил ва бошқа ионлардан ташкил топган. 
Амфолитоидлар
- заррача мусбат ѐки манфий зарядланган бўлиши мумкин. 
Эритмадаги водород ионларининг концентрациясига кура амфолитоидларда 
алмашинувчи 
водород 
ѐки 
гидроксил 
ионлари 
мавжуд 
бўлади. 
Шунинг учун улар муҳит реакциясига қараб ацидоид ѐки базоидларга ухшайди. 
Амфолитоидларга темир ва алюминий гидроксидларининг коллоидлари киради. 
Коллоид заррачалар электр зарядига эга бўлганлиги сабабли сув 
молекўлаларини тортиб олиб гидратланади ва ўз юзасида сув пардасини ҳосил 
қилади. Сув пардасининг қалинлиги коллоидларнинг таркиби, табиати ва 
зарядлари миқдорига кура ҳар хилдир. 
Қалин сув пардаси билан уралган коллоидларга 
гидрофиль
ва яхши 
гидратланмаган коллоидларга 
гидрофоб
коллоидлар дейилади. Тупроқдаги 
гумус кислоталари, оқсиллар ва кремний кислотасининг коллоидлари 
гидрофиль бўлиб, темир ва алюминий гидрати оксидлари ва каолинит группаси 
минералларининг 
коллоидлари 
гидрофобдир. 
Сув 
пардаси 
коллоид 
заррачаларнинг бир-бирига таъсир кучини пасайтиради, уларнинг бирикиши 
камайиб, қийин коагулланади. 
3. Тупроқ коллоидлари ҳам бошқа коллоидлар каби икки, яъни 
золь
ва 
гель
ҳолида бўлади. Золь ҳолидаги коллоид суюқ муҳитда эриган ва тарқоқ ҳолатда 
бўлиб, бир хил зарядли (кўпинча манфий) бўлганида тухтовсиз ҳаракат қилиб 
туради. Гель ҳолидаги коллоид аксинча ҳар хил зарядли бир қанча коллоид 
заррачалар йиғиндисидан иборат, ѐпишқоқ қуйқа шаклда бўлиб, суюқ муҳитда 
осонлик билан чукиш хусусиятига эга. Золь ҳолидаги коллоидларнинг турли 
омиллар таъсирида бир-бири билан ѐпишиб, тупланиб чукма ҳосил қилиши, 
яъни гель ҳолатига ўтишига 
коагуляция
, аксинча, гель ҳолатидаги 
коллоидларнинг яна қайта тарқалиб золь ҳосил бўлишига 
пептизация
жараѐни 
дейилади. 
Коагуляция асосан турли электролитлар таъсирида золдаги зарядларнинг 
йуқолиб, нейтралланиш натижасида юзага келади. Шунингдек, табиатда 
коагулланиш тупроқнинг қуриши ѐки мўзлаши натижасида ҳам руй беради. 
Бундай шароитда электролитларнинг золларга таъсир кучи юқори бўлади. 
Гидрофоб коллоидларнинг электоролитлар таъсирида коагулланиши осон 
бўлиб, гидрофиль коллоидларда эса фақат юқори концентрацияли 
электролитлар бўлганда юзага келади. Гидрофиль коллоидлар кўпинча золь 
ҳосил қилиб, пептизация жараѐнларини кучайтиради. Бунда айниқса 
коллоидларнинг гидроксил (ОН
-
) ионлари ва юқори гидратланган катионлар 
(масалан, Na) билан туйинганлиги катта роль уйнайди. Пептизация натижасида 
тупроқ структураси бўзилиб, унинг физикавий ва сув хоссалари ѐмонлашади. 
Коллоидлар коагулланиши асосан коллоидлар билан электролитлар, яъни 


тупроқнинг суюқ қисмидаги тўз, кислоталар ва ишқорларнинг ўзаро таъсири 
натижасида вужудга келади. Чунки бу электролитлар (СаCl
2
, NaOH, HCl) 
диссоциланиш натижасида мусбат катионлар (Са
2+
, Na
+
, Н
+
) ва манфий зарядли 
(Cl
-
, ОН
-
) анионларга ажралади. Ана шу катион ѐки анионлар таъсирида 
коллоид заррачалар нейтралланади ва бошқа коллоид мицелла томонидан 
тортиб олиниб, коагулланади. Тупроқ коллоидлари кўпинча манфий 
зарядланганлиги сабабли, бу ҳодиса мусбат зарядли ионлар таъсирида руй 
беради. 
Коагулланишнинг бориш тезлиги, шу жараѐнда иштирок этадиган катион 
ѐки анионларнинг валентлигига, коллоидлар турига ва тупроқнинг механик 
ҳамда кимѐвий таркибига боғлиқ. Минерал коллоидлар органик коллоидларга 
нисбатан раекцияга тезроқ киришади, шунингдек бир валентли (Na
+
, К
+

катионлар икки ва уч валентли (Са
2+
, Mg
2+
, Fе
3+
) катионларга нисбатан 
коагулланишда суст иштирок этади. 
К.К.Гедройц коагулланиш қобилиятига кура барча катионларни қуйидаги 
лиотроп 
қаторга жойлаштиради: 
Li+< Na
+
< NH
4
+
< K
+
< Mg
2+
< H
+
< Ca
2+
< Ba
2+
< Al
3+
< Fe
3+
Бир валентли катионлар билан туйинган коллоидлар асосан золь ҳолатда 
бўлади; бир валентли катионлар икки ва уч валентли катионлар билан 
алмашганда гель ҳолатига ўтади. Масалан, тупроқ сингдириш комплексининг 
натрий билан туйиниши натижасида золь ҳосил бўлиб, тупроқнинг чанг ҳолатга 
келишига, тупроқ коллиодлари зарядининг ошиши ва гидратланишига сабаб 
бўлади. Натрийнинг кальций билан алмашиниши эса коагулланишга ва 
тупроқда сувга чидамли структуранинг юзага келишига олиб келади. Ишқорий 
реакция турли оксидлар коллоидларининг чукмага тушиши ва органик ҳамда 
баъзи минерал коллоидларнинг золь ҳолатига ўтишини кучайтиради. 
Коллоидлар коагулланиши 
қайтар
ва 
қайтмас
бўлади. Бир валентли катионлар 
(Na
+
, K
+
, H
+
) таъсирида вужудга келган гель осонлик билан яна золга ўтганлиги 
учун уни 
қайтар коагулланиш
дейилади. Икки ва уч валентли ( Са
2+
, Mg
2+
, Fe
3+

катионлар таъсирида пайдо бўлган гель яна қайта зольга ўтмаганлиги учун 
қайтмас коагулланиш
деб аталади. Қайтмас коагулланиш тупроқдаги сувга 
чидамли структураларни ҳосил қилади ва уни ўзоқ сақлаб қолади. 
Мусбат зарядланган коллиодлар коагулланишида анионлар қатнашади. 
Лекин кўпчилик тупроқ коллоидлари манфий бўлганидан, бу хилдаги 
коагулланиш кам учрайди. Тупроқ қатламларида тупланадиган манфий зарядли 
органик ва минерал моддаларнинг мусбат коллоидлари бир-бири билан 
аралашиб, ўзаро таъсирлашувидан электролитсиз коагулланиш вужудга келади. 
Ана шундай коагулланиш подзол ва шуртоб тупроқларнинг иллювиал 
горизонтларида кўп учрайди. Нейтрал ва унга яқин реакцияли карбонатли 
тупроқлар (қора, каштан ва бўз тупроқлар) даги коагулланиш натижасида турли 
майда заррачалар бирикиб, микроструктурали ва кейинчалик йирик донадор 
структураларни пайдо қилади. Натижада тупроқларнинг физик-сув, физик-
механик хоссалари яхшиланади. Демак тупроқ коллиодлари билан бевосита 
боғлиқ бўлган коагулланиш ва сингдириш жараѐнлари деҳқончиликда муҳим 
аҳамиятга эга. 




Download 0,73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish