Ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги тошкент давлат аграр университети

1-расм. Асбоблар ва ўлчаш аппаратураларининг туркуми. 
Асосий ўлчаш қийматлари.
Машина-трактор парки ёки 
автомобил транспортидан фойдаланиш соҳасида ўтказилаётган 
илмий тадқиқотлар хилма-хиллиги билан ажралиб туради. Шу боис, 
ўлчанадиган қийматлар турлари ҳам ранг-барангдир. Масалан, 
автотракторлар ишончлилигини тадкиқот қилишда деталарни 
ейилиш қийматини ўлчашга тўғри келади. Яъни, уларнинг чизиқли 
ўлчамларини ўлчаш; техник диагностика соҳасида эса баъзи 
узелларнинг ҳаракат кинематикасини ўрганиш билан ҳам боғлиқ 
Асбоблар ва ўлчаш аппаратуралари туркуми

---

236
бўлиши мумкин. Масалан, кинематик жуфтнинг силжиш тезлиги, 
тезланиши ва динамикаси; баъзи узеллардаги кучлар катталиги, 
кучланиши, босими ва ҳ.к. Техник сервис соҳасида тадқиқотлар 
вақтни ўлчаш билан боғлиқ (хронометраж ўтказиш), 
фойдаланиладиган ашёлар сарфи (сув, ёқилғи, мойлар) ва ҳар хил 
бошқа ўлчов ишлари олиб борилиши мумкин. Техника соҳасида 
илмий тадқиқотларни ўтказишда ўлчаш талаб қилинадиган асосий 
физик қийматлар тўғрисида 1-жадвал баъзи тасаввур ҳосил қилишга 
имкон беради. 
Ўлчанадиган қийматлар чегаралари ниҳоятда кенг. Масалан, 
автомобилларнинг тормозлаш йўли ёки уларнинг маълум дастлаб 
тезлик олиш йўли чизиқли ўлчамлари 10…100 метргача 
ўзгариши мумкин. Озиқлантириш тизимини тадқиқот қилишдаги 
босими эса 400-500 мм симоб босими оралиғида, автомобиллар 
тормозларининг гидравлик юритмаларини ўрганишдаги мой босими 
200 кгс/см
2
 (20 МПа) - гача ўзгариши мумкин. 
Ўлчаш қийматларнинг бу каби кенг чегараларда ўзгариб 
боришлиги ўлчаш аппаратурага ҳам алоҳида талаблар қуйилиши 
табиийдир. Бир хилда ўзгарувчи параметрлар, масалан, ҳарорат 
бирор ҳолатда энг сезгир термометрлар ёрдамида ўлчаш талаб 
қилса, бошқа ҳолатда эса — у оддий қўрғошин термометри ёрдамида 
ўлчаниши ҳам мумкин.
Деталардаги ейилишлар қиймати аниқ ўлчаш асбоблари 
билан, автомобилни тормозлаш йўли ёки юриш йўли 1-1,5 мм 
хатолик берувчи ўлчаш лентаси ёрдамида ўлчанади. Буларнинг 
барчаси тажрибаларни тўғри қўйишдаги энг муҳим муаммолардан 
бири, бу тадқиқот қилинадиган объект катталигини аниқ ўлчаш 
мақсадига тўлароқ жавоб берадиган ўлчаш аппаратни танлаш 
ҳисобланади. 
1-жадвал