Ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги тошкент давлат аграр университети

5-расм. Ўлчаш катталикларини ўзгартириш схемаси:
1-поплавок; 2-реостат; 3-кучайтиргич; 4-электр занжири; 5-
амперметр; 6-ток манбаи; Д-датчик; ЎҚ - ўлчаш қурилмаси; h-
ёнилғи сатҳи баландлиги. 
Поплавок рычаг узатмаси 2-га қотирилган. и қийматнинг 
ўзгариши реостат тилини ҳаракатга келтиради ва ундан электр 
занжирига уланган ўрамлар узунлиги х-нинг ўзгаришига (кўпайиши 
ёки камайишига) таъсир этади. Бир текис ўрамли реостат 
(реостатли ўзгартиргичларда), унинг узунлиги х-та мос равишда 
бир хил қаршилик (R) кийматини беради. Қурилма барча электрик 
катталикларининг ўзгармас шароитларда реостат қаршилигидан 
ташқари, электр занжирининг қаршилик R-ra нисбатан бир 
маромдаги ток кучини таъминлашга мўлжалланган. Шунинг учун 
электр ўлчов асбобининг (5) шкаласи (тескари ўзгартиргич) айнан 
сатҳ h нинг қийматига мос равишда градуировкаланган. 

---

241
Бу ўлчаш қурилманинг тузилмали схемаси 5,б-расмда кўрса-
тилган. Шундай килиб, ноэлектрик қийматларни ўлчашга 
мўлжалланган кўп электр асбобларнинг структураси датчик, 
регистратор ёки электр озуқа манбаи бўйича жиҳозланган ўлчаш 
қурилмаси билан таъминланган. 
Ўзгартиргич 
- ўлчанувчи қиймат (босим, деформация ва б.) 
қабул қилувчи ва уни алоқа чизиғи бўйича қулай тарзда узатувчи 
электрик восита ёрдамида қайд этувчи қурилма. Датчик -
ўзгартиргичга нисбатан анча умумий тушунчадир. Датчик 
ўзгартириш тамойилига қарамасдан бирорта маълум қийматни 
(босим, ҳарорат ва ҳ.к.) ўлчашга мўлжалланган конструктив 
жиҳатдан якунланган ўзгартиргич қурилмаси ҳисобланади. 
Кучайтиргич 
- ўлчаш аппаратурасининг оралиқ элементи: унинг 
номидан маълум бўлгандек, у датчикдан келаётган сигнални 
кучайтиришга мўлжалланган. Агар бу сигнал қиймати деярли кучли 
бўлса (масалан, тахогенераторлардагидек), у ҳолда блок схемада 
кучайтиргич бўлмаса ҳам бўлади. Регистратор - ўлчанадиган 
ноэлектрик қийматларни қайд килишга мўлжалланган ўлчаш 
қурилмаси. 
Ўлчаш қурилмалари сифатида одатда стрелкали ёки рақамли 
асбоблар, масалан, вольтметрлар, регистраторлар сифатида эса — 
перолик ўзиёзар, катодли ва шлейфлари (тебранувчи) 
осциллографлар ва магнит регистраторлари қўлланилади. Ўлчаш 
аппаратераларидаги энг муҳим элементлардан бири, ўзгартиргич 
ҳисобланади, ўтказиладиган ҳар қандай тажриба «тақдири» кўп 
жиҳатдан уларни тўғри танлаш ва қўллашга боғлиқ. Ишлаш 
томойилига кўра, икки типдаги ўзгартиргичлар маълум: фаол 
(генераторлик) ва пассив (параметрлик) ўзгартиргичларга бўлинади.