Ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги тошкент давлат аграр университети

Мавзу бўйича такрорлаш учун саволлар: 
1. Оптимизация параметри деб нимага айтилади? Мисоллар 
келтиринг. 

---

233
2. Оптимум зонасини ифодаловчи математик модел ифодаси 
келтирилиб, таҳлил қилинсин. 
3. Оптимум зонасини қидиришнинг қандай усулларини 
биласиз? 
4. Қидириш усулларининг асосий афзалликлари ва 
камчиликлари ёритилсин. 
5. Регрессия тенгламасини ёзинг ва уни таҳлил қилинг. 
6. Тадқиқот натижаларига ишлов беришда тажрибанинг ўртача 
қиймати, дисперсия, регрессия қийматлари қандай ифодалар 
билан аниқланади, улар таҳлил қилинсин, Мисоллар 
келтирилсин. 
6. Оптимизацион қидириш усулига бирор мисол келтиринг. 
Тадқиқот босқичлари ва натижалари таҳлил қилинсин. 
Фойдаланилган адабиётлар:
1. Аугамбаев М.А., Иванов А.З., Терехов Ю.И.Основы 
планирования научно - исследовательского эксперимента.-Тошкент.: 
Ўқитувчи, 1993.-139 с. 
2. Адлер Ю.П. и др. Планирование эксперимента при поиске 
оптимальных условий.- М.: Наука. 1976. 
3. Мельников С. В. и др. Планирование эксперимента в 
исследованиях сельскохояйственных процессов.- Л.: Колос. 1972. 
4. Федоров В.В. Теория оптимального эксперимента.- М.: Наука. 
1971. 
5. Аширбеков И. А. Машина деталарини совитувчи муҳитда 
эритиб қоплашнинг технологик асослари. Тошкент: «Фан», 2004. – 138 
б. 
6.2. Мавзу: Ўлчаш услубияти ва техникалари.
 
Режа:
1. Ўлчаш асбоблари ва аппаратлари туркуми. 

---

234
2. Асосий ўлчаш қийматлари тўғрисида. 
3. Ўлчаш усуллари ва аппаратларининг умумий тавсифи, ўлчаш 
қурилмалари ва ўлчаш аникликлари. 
Техника соҳасидаги ҳар қандай илм аслида ўлчашдан бошланади, 
десак янглишмаймиз. Хақиқатдан ҳам ўлчаш техникасисиз, у ёки бу 
қийматни аниқлаш бўйича олиб бориладиган илмий тадқиқот-
ларни кўз олдимизга келтира олмаймиз. Ўлчаш ёрдамида 
олинган сон қийматлари натижалари тадқиқот қилинувчи ходисалар 
ёки тадқиқот жараёнидаги қонуниятлар орасидаги ўзаро боғланиш-
ларни тавсифловчи сон ёки сифат нисбатларини белгилашга 
эришамиз. 
Ўлчаш
— бу берилган бирлик сифатида қабул қилинган 
миқдорий қийматни махсус физик эксперимент йўли билан ўзаро 
таққослаш жараёнидир. Агар ўлчанадиган қиймат А, ўлчаш 
бирлиги эса а билан белгиланса, унинг сон натижаси қуйидагига 
тенг бўлади: 
п = A / a.
Ўлчанадиган қиймат А ўзгарувчи дейилиб, боғлиқ бўлмаган, 
боғлиқ бўлган ва ташки боғлиқликка эга бўлиши мумкин. Боғлиқ 
бўлмаган ўзгарувчи фақат тадқиқотчи хоҳишига кўра ўзгаради. 
Бунга мисол қилиб, двигителни синашдаги карбюраторнинг 
дроссел заслонкасининг очилиш бурчагини кўрсатса бўлади. Ўзаро 
боғлиқ ҳолда ўзгарувчи ҳолат — бу боғлиқ бўлмаган ўзгарувчининг 
ўзгариши оқибатида ўзгариб борувчи физик қиймат. Масалан, 
дроссел заслонкасининг очилиш бурчагини ўзгартирган ҳолатдаги 
автомобил тезлигининг ўзгариши. Ташқи ўзгарувчи омил — бу 
тажриба натижаларига таъсир қилувчи, лекин тадқиқотчи 
томонидан назорат қилинмайдиган физик қийматдир. Масалан, 
автомобилнинг ҳаракат тезлигини аниқлашдаги унга қаршилик 
кўрсатувчи ҳаво оқими тезлиги. 
Машиналарни (автомобилларни) ёки улардаги механизмларни 
тадқиқот қилишга боғлиқ бўлмаган, боғлиқ ва ташқи ўзгарувчи 
катталикларни аниқлашда ўлчаш асбоблари, инструментлари 
(линейка, шуп, штангенциркул, микрометр ва бошқалар) 
ҳаракатчан ёки ҳаракатланмайдиган (стационар) ўлчаш аппаратлари 
ёрдамида бажарилади. Биринчиларга индикаторлар, дросселеро-
метрлар, хронометрлар, волтамперметрлар, стробоскоплар, тензодат-
чиклар, осциллографлар киради. Стационар ускуналарга ҳар хил 

---

235
дастгоҳлар ва бошқа автомобилларни синашга мўлжалланган 
тажриба ускуналари тегишлидир. 
Физик асосига кўра, асбоблар ва ўлчаш аппаратлари 
қуйидагича туркумланиши мумкин: 
- оптик (ўлчаш микроскоплари, тугун ўлчагичлари, интерферо-
метрлар, спектрометрлар ва ҳ.к.); 
- пневматик (пневмомикрометрлар ва ҳ.к.); 
- гидравлик (мойли мосламалар, манометрик найча типидаги); 
- акустик (шовқин ўлчагичлари ва товуш таҳлиллагичлар); 
- электрик (амалий томонидан барча замонавий ўлчаш
приборлари); 
- махсус (ўлчашда баъзи физик эффектларни қўлловчи ва 
бошқалар); 
Ноэлектрик ўлчаш усуллари асосан статик ёки аста-секин 
ўзгарувчан жараёнларни ўлчашда қўлланилади. Масалан, капот ости 
кенглигидаги ҳароратни ўлчашда. Тез ўзгарувчан жараёнларни 
ўлчашда фақат электрик усул қўлланилади. Улар ёрдамида хоҳ-
лаган механик, иссиклик акустик ва бошқа трактор ёки 
автомобилларнинг ва улардаги агрегатлар ва жиҳозларнинг турли 
катталикларини ҳам ўлчаш мумкин. 
Оптик. 
Пневматик. 
Гидравлик. 
Акустик. 
Электрик. 
Махсус асбоблар.