Ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги тошкент давлат аграр университети

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3-расм. Мураккаб тизим сифатидаги тажрибавий тадқиқот 
тузилмаси. 
Бундай тизим ўз ичига моддий ускунани, тадқиқот объекти 
ёки дастгоҳ ва ўлчаш аппаратураси олиши билан бирга тажрибани 
тайерлаш бўйича мураккаб жараёнларни, тажриба режаси, тажриба 
натижаси таркибига кирувчи бошқа кўп элементларни ҳам ўз ичига 
олиши керак. Агар тажриба амалдаги ишлаб чиқариш шароитида 
ўтказилса ёки унинг моҳияти фақат пассив кузатиш ўтказишгагина 
мўлжалланган бўлса, у ҳолда моддий ускуна фақат тадқиқот 
объекти (автомобил, трактор, КХМ, технологик ускуна ва ҳ.к.) ва 
ўлчаш объектидан иборат бўлиши мумкин. Агар тажрибавий 
тадқиқот ўтказилаётган бўлса, у ҳолда тадқиқот объекти, қоидага 
мувофиқ махсус дастгоҳ ускунага ўрнатилган бўлади. Масалан, 
автомобил роликли ёки барабан дастгоҳга ўрнатилган (4,а-расм), 
узатиш қутиси эса - тадқиқот электр дастгоҳига (4,6-расм) 
ўрнатилади. 
Тажрибани ўтказишга 
тайёргарлик кўриш
Тажриба режаси 
Ишлов бериш, умумлаш-
тириш ва таҳлил ќилиш 
Ишлов бериш
натижаларини тўплаш 
Дастгоҳлар, ускуналар 
Ўлчаш қурилмалари 
Тадқиқот объекти 

---

239
 
4-расм. Тадқиқот ўтказиш ускунасининг схемаси: 
а-автомобиллар учун барабанли дастгоҳ; б-узатиш қутичалари 
учун дастгоҳ; 1-синаладиган автомобил; 2-тортиш 
динамометри; 3-югиртириш барабанлари; 4-балансирли 
электротормоз; 5-синаладиган узатиш қутиси; 6-балансирли 
электродвигател. 
Тадқиқот ускунасидаги синаш дастгоҳи тадқиқот қилинадиган 
режим имитатори (стимулятор) ёки регуляторлари ҳисобланади. 
Дастгоҳ имитатори (лотинча «ўхшайдиган, акс эттирувчи») 
объектнинг берилган режимини барқарор равишда сақлаб туришга 
хизмат қилади. Масалан, автомобилни тадқиқот қилувчи барабанли 
дастгоҳ автомобил ҳаракатини тезлик ёки ўзгарувчан тарзда ушлаб 
туришини (дастур бўйича) таъминлайди. 
Дастгоҳ - стимулятор (лот. «ҳаракатни вужудга келтирувчи») 
объектлар учун барабанли дастгоҳнинг ишлашига туртки беради. 
Масалан, автомобил осмасини тадқиқот килишда махсус 
дастгоҳ мавжуд бўлиб, у олдинги ёки орқа кўприкни маълум бир 
баландликда ушлашга ёрдам беради. Бунда махсус асбоблар эса 
османинг тебраниш жараёнини ёзиб боради. Дастгоҳ регулятор 
объектнинг берилган чегарада ишлаш режимини кенг чегараларда 
ўзгартириш имконини беради. Масалан, тормозловчи ускунали 
двигателларни тадқиқот қилиш дастгоҳи тирсакли валнинг ҳар хил 
айланишлар сонида ва ҳар хил юкланиш режимида синашга имкон 
беради. 

---

240
Объектнинг тадқиқот қилинувчи кўрсаткичлари ўлчанадиган 
қийматни электрик сигналга мос ўзгартириб бериш тамойилига 
асосланган ўлчаш аппаратлари ёрдамида кузатилиб борилади. 
Идишда ёнилғи сатҳининг камайиши бўйича унинг сарфини 
қиёслайлик (5-расм). Ўлчаш қиймати поплавок ҳолатини 
белгиловчи ёнилғи сатҳининг баландиги h бўлсин.