Ўзбекистон республикаси қишлоқ ХЎжалиги вазирлиги

Тадқиқот натижаларининг апробацияси. Диссертация ишининг асосий натижалари 2 та халқаро ва 3 та республика илмий-амалий конференция ва семинарларида муҳокама қилинган ва маъқулланган.
Тадқиқот натижаларининг эълон қилинганлиги. Илмий ишнинг асосий ғояси, унда илгари сурилган илмий фикр ва мулоҳазалар асосида жами 9 та, шундан 4 та илмий журналларда (2 таси ҳорижда) илмий мақола ва 5 та тезислар (2 таси халқаро анжуманларда) чоп этилган.
Диссертациянинг ҳажми ва тузилиши. Диссертация кириш, 3 та боб, хулоса, адабиётлар рўйхати ва иловалардан иборат. Диссертациянинг умумий ҳажми жами бет, унда та жадвал, та расм мавжуд.


I БОБ. ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИДА СУҒУРТАЛАШ ТИЗИМИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ

1. 
   Қишлоқ хўжалигида суғурталаш тизимини ривожлантиришнинг моҳияти ва зарурияти.
   

Мустақиллик йилларида иқтисодиётнинг бошқа тармоқлари билан бир қаторда қишлоқ хўжалиги тизимида ҳам мулкчилик шаклларини ўзгартириш, деҳқонларда ерга эгалик ҳиссини шакллантириш, тизимга хизмат кўрсатадиган бозор инфратузилмасини барпо этиш юзасидан улкан аҳамиятга молик ишлар амалга оширилди. Ушбу тадбирлар қишлоқ аҳолисининг турмуш фаровонлигини ошириш, ишсизлик муаммосини ҳал этиш, қолаверса, ички ва ташқи бозорни сифатли қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари билан таъминлашга қаратилгандир.

Ҳозирги шароитда қишлоқ хўжалиги соҳасидаги институционал ўзгаришлар ва бу соҳанинг замон билан ҳам нафаслигини таъминлаш, асосий қишлоқ хўжалиги товарлари ишлаб чиқарувчилари томонидан етиштирилаётган маҳсулотларнинг жаҳон бозоридан муносиб ўрин эгаллашига ҳамда озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлашга қаратилган чора-тадбирлар изчиллик билан амалга оширилмоқда.
Маълумки, қишлоқ хўжалиги иқтисодиётнинг бошқа жабҳаларига нисбатан табиат ходисаларига энг таъсирчан соҳа ҳисобланади. Айниқса глобал иқлим ўзгариши шароитида об-ҳавонинг ўта ноқулай келиши, баҳор мавсумида сурункали музламалар бўлиши, ёзда ҳароратнинг аномал тарзда кескин кўтарилиб кетиши ёки қиш вақтида ёғингарчиликнинг етарли даражада бўлмаслиги оқибатида мавсум пайтларида сув тақчиллиги юзага келиши ва бошқа шу каби табиат ходисалари сабабли қишлоқ хўжалиги корхоналари томонидан экинлар ҳосилдорлигига, чорва ҳайвонлари маҳсулдорлигига салбий таъсир қилиши иқтисодий зарар кўришлари ҳолатлари кўпаймоқда. Бу эса маҳсулот ишлаб чиқариш хажмларини камайишига, натижада эса қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқариш иқтисодий самарадорлигининг пасайишиига олиб келиши мумкин.
Амалиётда табиат ҳодисаларининг қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришига салбий таъсирларини юмшатиш ва бартараф қилишнинг бир қатор ташкилий-иқтисодий чора-тадбирлари мавжуд бўлиб, улар ичида суғурта механизмларини жорий этишга республикамизда хўжаликлар миқёсида ҳам ва давлат миқёсида ҳам алоҳида эътибор берилмоқда.
Суғуртанинг иқтисодий моҳияти шундан иборатки, бунда суғурта ташкилолтлари–суғурталовчилар томонидан, айрим суғурталанувчиларга суғурта шартномасида кўрсатилганидек, табиат ҳодислари содир бўлганда кўрган зарарларини тўлаб бериш мақсадида суғурталанувчилар бадаллари эвазига шаклланадиган пул кўринишидаги суғурта жамғармасини яратишдан иборат.
Ҳар қандай холатда ҳам суғурта муносабатларининг асл моҳияти, бир томонидан суғурталанувчи суғурталовчига суғурта бадалларини тўлаш мажбуриятини олса, иккинчи томондан суғурталовчи суғурта ходисаси рўй берганда келтирилган зарарни суғурталанувчига тўлаб бериш мажбуриятини ўз зиммасига олади.
Умуман олганда, суғурта тизимини амалиётга жорий этила бошланиши 1690 йилларга тўғри келиб Лондонлик Эдвард Ллойд томонидан замонавий денгиз суғуртаси ва кема юкларини суғурталаш ишлари тажрибада синаб кўрилди ҳамда шу даврдан бошлаб амалда қўлланилган. Ллойд кема эгалари ва савдогарлар учун машҳур учрашув жойларини белгилаб, кема ва ундаги юк, яъни улар билан биргаликда карго-(юкларни транспорт воситаларисиз суғурта қилиш) суғуртаси бўйича шартномалашган ва рўйхатга олинган кафолатловчи ҳужжатни ўз қўлига олиб қаҳва уйи ҳомийларига ўқиб эшиттирган. Қадимги юнон суғуртачилари эса денгизчиликда кўрилиши мумкин бўлган зарарларни қоплаш учун алоҳида суғурта уюшмаларини ташкил этганлар. Шу тариқа Эдвард Ллойд 1688 йилда улкан суғурта корпороциясига асос солди ⁶.
Суғуртанинг иқтисодий моҳяятини турли олимлар турлича талқин қилиб келганлар, жумладан Россиялик олима Т.Д.Одинокованинг таъкидлашича: “Суғурта ўзининг дастлабки ривожланиш даврига нисбатан ҳозирда хажм ва натижадорликда анча илгарилаб кетган бўлиб, ҳамма фойдалана олиши мумкин бўлган соҳага айланиб улгурди. Суғурта бу турли ходисалар оқибатида келадиган зарарлардан ҳимояланиш воситасидаир, бунда суғурта муносабатларининг зарур хусусияти келиши мумкин бўлган зарардир”⁷ -дейди. А.Смитнинг фикрича, “...суғурта бу зарар кўрган жисмоний ёки юридик шахсларнинг зарарини кўплаб бошқа шахслар ўртасида тақсимлаш воситасида қоплаш усулидир”⁸. К.Г.Воблийнинг фикрича “Суғурта – ўзининг тасодифан содир бўладилан ходисалар оқибатида келадиган мухтожлик ёки эхтиёжини қоплаш мақсадига эга хўжалик фаолиятидир⁹. Г.Ф Шершеневичнинг талқин қилишича “Суғурта бу зарарни келишилган нарх асосида қоплаш мажбуриятини олган шахс-суғуртаталовчи томонидан иккинчи шахс-суғурталанувчига тўлаши акс этган шарномадир” ¹⁰.
А. Вагнернинг фикрича “Суғурта маълум бир шахснинг мулки учун кутилмаган ходисаларнинг зарарли оқибатларини бартараф қилади ёки хеч бўлмаганда камайтиради”¹¹
Рус олими А.И.Худяков эса суғурта моҳиятини қуйидагича ифодалайди: “Суғуртанинг моҳияти шундан иборатки, суғурталовчи суғурталанувчига суғурта ҳимоясини тақдим этади. Суғурта ҳимояси бу суғурталовчининг суғурталанувчига суғурта ходисаси рўй берганда суғурта копаламаси ва бошқа шаклларда зарарни қоплашга потенциал тайёр эканлигини ифодаловчи ҳуқуқий таъминотдир¹².