Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги академияси жиноят ва жиноят-ижроия ҳУҚУҚи кафедраси

Жиноят кодекси 2-моддаси биринчи қисмига мувофиқ, «Жиноят кодексининг вазифалари шахсни, унинг ҳуқуқ ва эркинликларини, жамият ва давлат манфаатларини, мулкни, табиий муҳитни, тинчликни, инсоният хавфсизлигини жиноий тажовузлардан қўриқлаш, шунингдек жиноятларнинг олдини олиш, фуқароларни республика Конституцияси ва қонунларига риоя қилиш руҳида тарбиялашдан иборатдир». Белгиланган бу вазифаларни амалга ошириш учун Жиноят кодекси:
а) жиноий ҳуқуқий қўриқлашнинг объектларини;
б) жиноят деб тан олинган қилмишларнинг чекланган рўйхати ва белгиларини;
в) содир этилган жиноятлар учун жиноий-ҳуқуқий таъсир чораларини белгилайди.
Жиноят деб топиладиган қилмишлар учун жиноий-ҳуқуқий тақиқ ўрнатиш орқали қонун ҳуқуқий тартиботни жиноятлардан қўриқлайди ва бир вақтнинг ўзида тақиқланган ижтимоий хавфли қилмишларни содир этиш учун санкция қўллаш таҳдиди билан шахслар онгига таъсир ўтказади (яъни жиноятларнинг умумий олдини олиш).
Ижтимоий муносабатларни жиноий-ҳуқуқий қўриқлашнинг ишончлилиги ва жиноий-ҳуқуқий нормаларнинг жиноятларни умумий олдини олишга таъсир этишнинг самарадорлиги ижтимоий хавфли қилмишларни криминализация қилинишининг асослилиги, жиноий-ҳуқуқий санкцияларнинг оғирлик даражаси ва уларни қўллашнинг муқаррарлиги билан белгиланади.
Бироқ ҳар доим ҳам жиноятларнинг олдини олишга эришиш имкони мавжуд бўлмайди. Жиноий-ҳуқуқий нормаларнинг жиноятларни умумий олдини олиш имкониятларининг кенглиги билан бир қаторда барибир чекланган ҳисобланади. Фактик жиҳатдан ижтимоий ҳаётга жиноий-ҳуқуқий воситалар орқали таъсир этиш ва тегишли жиноий-ҳуқуқий механизмларни тўлиқ ишга солиш фақатгина жиноят ҳуқуқи нормаларини қўллашнинг амалий зарурати мавжуд бўлгандагина, яъни жиноят содир этилганда, жиноят содир этишдан ихтиёрий қайтиш мавжудлигида, қилмишнинг жиноийлигини истисно қилувчи ҳолатлар вужудга келганда ва ҳоказолар. мавжудлигида амалга оширилиши мумкин. Бунга ўхшаш барча ҳолларда жиноят ҳуқуқи нормаларини ҳақиқий ёки фараз қилинадиган ҳолда бузилиши билан боғлиқ янги ижтимоий хавфли муносабатлар пайдо бўлади ва жиноят ҳуқуқи олдида бундай янги муносабатларни тартибга солиш вазифаси, яъни жиноий жавобгарлик учун асосларнинг мавжудлиги (ёки мавжуд эмаслиги), шунингдек уни юклашнинг мақсадга мувофиқлиги, жиноий-ҳуқуқий таъсир чораси тўғрисидаги масалани ҳал этиш вазифаси вужудга келади. Ижтимоий муносабатларни тартибга солиш вазифаси кўрсатилмаган ва аниқ белгиланмаган, бироқ бундай вазифа ўзига хос муқаррарлик билан жиноят қонунчилиги Махсус қисм жиноий-ҳуқуқий нормаларининг моҳиятидан жиноят қонунида ижтимоий муносабатларни тартибга солиш вазифаси аниқ кўрсатилмаган, лекин у муқаррар равишда жиноят қонунчилиги қўриқлаш вазифасидан ташқари махсус жиноий-ҳуқуқий муносабатларни тартибга солувчи Махсус қисм нормаларидан келиб чиқади. Жиноят ҳуқуқининг тартибга солувчи функцияси жиноий-ҳуқуқий тақиқни бузганлик учун жиноий-ҳуқуқий тақиқларни ва санкцияларни ўрнатиш; Жиноят кодексига рағбатлантирувчи нормаларни (жиноят содир этишдан ихтиёрий қайтиш, чин кўнгилдан амалда пушаймон бўлиш, қилмишнинг жиноийлигини истисно қиладиган ҳолатлар, жиноий жавобгарлик ва жазодан озод қилиш ва бошқ.) киритиш орқали амалга оширилади.
Жиноят ҳуқуқининг Махсус қисми функциялари қаторига тарбияловчи (превинтив) функциясини ҳам киритиш мумкин, у жиноий-ҳуқуқий тақиқлар ўрнатиб, уларнинг бузилиши учун санкцияларни, жазо чораларини назарда тутади, аниқ жазо чораларини қўллаб, судланганлар ва бошқа шахсларнинг жиноий фаолиятини давом эттиришига тўсқинлик қилиб, фуқароларни Конституция ва Ўзбекистон Республикасининг бошқа қонунларини ҳурмат қилиш, уларга риоя этиш руҳида тарбиялашга йўналтирилган умумий ва махсус олдини олишни амалга оширади.
Жиноий-ҳуқуқий тарбиялаш шундай тарзда амалга оширилиши керакки, ҳар бир фуқаро суст, иштирок этмайдиган кузатувчи бўлиб эмас, балки фаол қатнашувчи ва позитив (ижобий) ижтимоий муносабатларнинг яратувчиси ролида иштирок этиши керак. Буларнинг барчаси шундан далолат берадики, ҳар ким унга берилган ҳуқуқ ва эркинликлардан, белгиланган ва кафолатланган қонунлардан бошқа шахсларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини, жамият ва давлатнинг қонуний манфаатларини бузмасдан фойдаланишни ўрганиши зарур.
Демак, инсоннинг жамиятда ҳуқуқ ва эркинликларига риоя этишининг даражаси ҳар бир фуқаро томонидан белгиланган ҳуқуқий мажбуриятларини бажарилишининг даражасига боғлиқдир. Бу, ўз навбатида, ҳуқуқий ёки ҳуқуққа хилоф бўлган хулқ-атворларнинг ўзаро муносабатларидан келиб чиққан ҳолда ўрнатилган қонунчиликнинг даражасини аниқлашга маълум даражада таъсир этади.
Қонуний хатти-ҳаракат субъект томонидан ҳуқуқ нормаларида мавжуд бўлган талаб ва кўрсатмаларни онгли равишда бажаришда ифодаланадиган жавобгарликнинг позитив жиҳатига мос келади. Шахс томонидан мажбуриятларини менсимаслик, бажармаслик давлат томонидан ушбу хатти-ҳаракатларга нафақат салбий муносабатини билдиришга, балки қонунбузарга нисбатан тегишли жавоб чораларини (зарур ҳолларда жиноий-ҳуқуқий чораларни) қўллашга мажбурлайди.
Шу билан бирга, шуни таъкидлаш лозимки, жиноий-ҳуқуқий тарбия фақатгина фуқаро ва мансабдор шахсларнинг жиноий жавобгарлигининг умумий масалалари ва муаммолари билан чегараланиб қолмасдан, балки қонунга риоя қилишнинг зарур даражасини ишлаб чиқиш учун мажбурий тарзда жиноий-ҳуқуқий муҳофаза қилиш ва жиноий кўринишга эга ҳолатларга қарши курашишнинг аниқ масалалари ва муаммоларини қамраб олиши лозим.