Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги дарсликнинг янги нашри устоз Ўзбекистонда хизмат кўрсатган Фан ва теҳника арбоби профессор

Шахснинг ривож топиб, қобилиятларида намоён бўладиган туғма хусусиятлари истеъдод дейилади.
Кишининг истеъдод даражасини ундаги муайян қобилиятларнинг қанчалик тез ўсишига, билим ва малакаларни қанчалик эгаллашига ҳамда ўз ишини қанчалик муваффақият билан ва самарали бажаришига қараб аниқлаймиз.
Қобилият ва истеъдодда кишининг ақли (интеллекти) ҳам, яъни идрок ва кузатувчанлигининг, тафаккур, хаёл, нутқ ва хотиранинг қанчалик ўсганлиги ҳам кўринади. Ақл фаолияти диққат ва ирода билан боғлиқ бўлгани учун қобилият ва истеъдод диққат ва ироданинг қанчалик кучли ва барқарорлигида ҳам кўринади. Кишининг қанчалик кузатувчан эканлиги, билимларни қандай ўзлаштириши, назарий ва амалий масалаларни қандай ҳал қилиши, қандай қимматли янгиликлар яратиши,ва ўз билим ва малакаларини турмушга қандай татбиқ қила билишидан ҳам, кишининг қобилият ва истеъдодини билиш мумкин.
Қобилият ва истеъдодни билим ёки маълумотга тенг баравар деб, яъни у билан айнан бир нарса деб қараш ярамайди. Кишининг муайян бир хилдаги қобилияти ва истеъдод даражаси унинг маълум соҳада билим ва кўникма ҳосил қилиш тезлиги даражаси билан белгиланади. Шунингдек, қобилият амалда қўллай олиш ва ижодиётда ундан фойдалана билишда ҳам кўринади. Билим олиш ва кўникма ҳосил қилиш эса, ўз навбатида, қобилият ва истеъдоднинг юзага чиқишига ва ўсишига сабаб бўлади.
Маълум соҳа ёки бирор ихтисос бўйича фаолият самараси жиҳатидан одамларнинг қобилият даражаси ҳар хил бўлади. Баъзи одамлар ўзининг юксак даражали қобилиятлари билан бошқа одамлардан ажралиб туради. Бундай одамларнинг талантли ва гениал дейилади, уларнинг юксак қобилиятини эса генеаллик ва талантлилик дейилади.
Қобилият одатда иштиёқ ва мойиллик билан боғлиқ бўлади. Муайян фаолиятга бўлган мойиллик ва унга бўлган қобилият, кўпинча, бир-бирига мос келади, биргаликда ўсади. Кишидаги мойиллик кўпинча, ундаги мавжуд қобилиятларнинг кўрсаткичи бўлади.
Гениаллик ва талантлилик ҳақида
Гениал ёки гений деб биз шундай кишиларни айтамизки, улар ниҳоятда катта масалаларни ҳал қиладилар, бутун бир синф ёки халқлар учун, барча инсоният учун аҳамиятли бўлган, мисли кўрилмаган қимматли нарсалар яратадилар. Бунда улар яратган нарсалар тарихда гўё бурилиш нуқтаси бўлиб хизмат қилади, тарихни олдинга прогрессив томон ҳаракатга келтирувчи мадад бўлиб хизмат қилади. Масалан, биз Алишер Навоийнинг гениал шоир деб ҳисоблаймиз чунки, у шундай асарлар яратдики, унинг асарлари дунёдга келиши билан ўзбек адабиётида ўзбек тили тараққиётида янги бир давр бошланди.