Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги дарсликнинг янги нашри устоз Ўзбекистонда хизмат кўрсатган Фан ва теҳника арбоби профессор

АНТИК ДУНЁДА ПСИХОЛОГИЯНИНГ ПАЙДО БЎЛИШИ ВА ДАСТЛАБКИ ТАРАҚҚИЁТИ.
«Психология» термини XVI асрнинг охирларида пайдо бўлиб, фақат XVIII асрнинг охири ва XX асрнинг бошларидагина кенг қўлланиладиган бўлди.
Лекин кейинчалик «Психология» деб аталган таълимотнинг ўзи бундан икки ярим минг йил олдин Грецияда пайдо бўлган.
VII– V асрлардаги қадимги грек философлари бошқа дунёнинг моҳиятини, унинг келиб чиқишини билишга уринганлар. Шу муносабат билан улар табиат ҳақида, инсон ҳақида, унинг оламда тутган ўрни ҳақида, хусусан унинг руҳи ва руҳий ҳаёти, унинг тақдири ҳақида фикр юритганлар. Дарвоқе, ўша даврларда руҳ ҳақидаги таълимотда бир-бирига қарама-қарши бўлган, бинобарин, ўзаро доимо курашадиган икки оқим – материалистик ва идеалистик оқимлар пайдо бўлган.
Материалистлар
Қадимги грек философларининг таълимотига кўра, дунёнинг асосида қандайдир битта моддий нарса ётади. Уларнинг фикрича, инсон ҳам дунённнг бир қисми сифатида шу моддадан ташкил топади. Масалан, Фалеснинг (624–547-йиллар) таълим беришича, бутун мавжудотнинг шу жумладан, инсон табиатининг ҳам асоси сувдир. Инсон руҳи ва руҳий ҳаёти пар (буғ) шаклида тасаввур қилинган.
Анаксимен (б. э. а. 588–525й) бутун мавжудот зичлашиш ва сийраклашиш қобилиятига эга бўлган ҳаводан ташкил топган, деб таълим беради. Руҳ– бу жуда сийраклашган ҳаводир дейди у.
Гераклит-Тёмний (б. э. а. 544–483 й.) табиатнинг асоси ўт (олов)дир деб- ҳисоблаган. «Ҳамма нарса оловдан пайдо бўлади ва ҳамма нарса яна оловга айланади». Бутун дунё, алоҳида нарсалар, шунингдек, инсон руҳи ҳам оловдан келиб чиқади дейди у.
Гераклитнинг фикрича, руҳ– бу дунёнинг абадий ҳаракатланадиган ва ўзгариб турадиган асосининг – оловнинг ўткинчи ҳолатларидан биридир.
Ҳамма нарсанинг асоси тупроқ,– унинг заррачаларидир деб ҳисоблаган мутафаккирлар ҳам бўлган.
Эмпедокл (Сицилия оролидан, 483–423 й.) «Табиат ҳақида» деган поэманннг автори бўлиб, у дунёнинг асосида қандайдир битта стихия (сув, ҳаво, тупроқ ёки оловдан биттаси) эмас, балки тўртала стихиянинг ҳаммаси, яъни сув, ҳаво, тупроқ, ва олов ётади деб таълим берган. Эмпедоклнинг таълимотига кўра, дунёдаги нарса ва ҳодисаларнинг турли-туманлиги шу тўртала элементнинг бирикиши билан изоҳланади. Шу тўрт элемент ҳақидаги таълимот инсон ҳақидаги таълимотда ҳам ўз ифодасини топган. Гиппократнинг (460–356 й.) темпераментлар ҳақидаги таълимоти бунга мисолдир.