Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

АНАКСИМАНДР (мил.ав. 610–540) – иониялик натуралист файласуфи, Фалеснинг шогирди ва издоши. А. бир қанча экспедицияларда қатнашгач, бир қатор географик асарларни яратган ҳамда ўша замонга хос бўлган жаҳон чегараларини харитада акс эттирган. А. бир қатор муҳандислик кашфиётларини ҳам қилган. Буларнинг орасида Қуёш соати ("гномон") ва бошқалар бор. У астрономия билан кўп шуғулланган, Ернинг катталигини ўша даврда маълум бўлган сайёралар билан солиштиришга ҳаракат қилган.
А. моддий чексиз апейронни бутун мавжудотнинг ибтидоси сифатида, эълон қилди. Унинг фикрича, шу пайтгача мавжуд бўлган ва вужудга келадиган нарсалар апейрондан ажралиб чиқиб, пайдо бўлади. Апейрон – барча нарсалар ундан пайдо бўладиган ва охир–оқибат унга айланадиган доимо мавжуд ҳамда йўқ бўлмайдиган, чексиз ва айни вақтда абадий ибтидодир (Аристотелга қадар ўтган барча қадимги мутафаккирлар, жумладан, А. ҳам "апейрон"ни муайян нарсанинг сифати, атрибути тарзида тушунганлар).
А. қадимий диалектиканинг асосчиларидан биридир. Хусусан, у апейроннинг турли кўринишларида мавжудлиги ҳақида фикр юритиб, барча моддий ҳолатларнинг тенг ҳуқуқли эканлиги ҳақидаги ғояни илгари сурди. А. таълимотига кўра, намлик қуриши, қуруқлик эса – намланиши мумкин ва ҳ.к., яъни моддийликнинг турли ҳолатлари бир–бирига ўзаро алоқадор бўлиб, улар бир–бирига ўтиб туради, шунингдек, қарама–қарши томонлар ягона асосга эга бўлиб, уларнинг ҳаммаси апейронда мужассамлашган ҳамда ундан ажралиб чиқади. Бу ғоялар кейинчалик диалектиканинг файласуфлар томонидан илгари сурилган муҳим ғояси – зиддиятлар бирлиги ва кураши тамойилига йўл очиб берди. А. ғарб интеллектуал анъаналари руҳида, биринчи бўлиб, материянинг сақланиш қонунини яратган ("барча асосий нарсалар, охир–оқибатда, ўзини ташкил этган нарсаларга ажралади).
А. "коинотнинг шаклланишини, барча нарсани ўз ичига қамраб олган жаҳоннинг ибтидоий ҳолатидаги" ажралиш босқичи нам, совуқ ядро ва алангадаги қобиқнинг "ажралиши" ҳамда улар ўртасидаги ўзаро таъсир ва курашидан бошланади, деб ҳисоблаган.
А. ижтимоий амалиёт тушунчасини табиатга татбиқ этган ҳолда, "қонун" тушунчасини муомалага киритди. А. барча тирик мавжудотларнинг Қуёш таъсирида намликнинг буғланиши натижасида юзага келиши, жумладан, инсоннинг шу тариқа балиқсимон мавжудотлардан келиб чиққанлиги ҳақида фикр билдирган.