Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

АНАЛИЗ ва СИНТЕЗ (юнон. – analysis – ажратиш ва synthesis – бирлаштириш) – умумий маънода бутунни таркибий қисмларга, фикран ажратиш ва қисмлардан бутунни, худди шундай тарзда, қайта бирлаштиришдир. А.с. билиш жараёнида муҳим аҳамиятга эга ва унинг ҳамма босқичларида амалга оширилади. А.с.лаш ҳаракатининг маркази – бош мия катта ярим шарларининг пўстлоғидир. Мантиқий анализ тадқиқ қилинувчи объектни фикран таркибий қисмларга бўлишдан иборат бўлиб, янги билимлар олиш методини ташкил этади. Тадқиқ қилинувчи объектнинг табиатига қараб, анализ турли шаклларда намоён бўлади. Тадқиқ қилинувчи объектни ҳар томонлама билиш шарти – унинг А.нинг кўп қирраларига бўлиш ҳисобланади. Бутунни таркибий қисмларга бўлиш тадқиқ қилинувчи объектнинг тузилишини, унинг таркибини аниқлаб олишга имкон беради. Мураккаб ҳодисани энг оддий унсурларга бўлиш, муҳимни номуҳимдан ажратишга, уни мураккаб нарсага олиб бориб тақашга имкон беради. Нарсаларни ва ҳодисаларни туркумларга бўлиш анализ шаклларидан бири бўлиб ҳизмат қилади.
Ривожланаётган жараённинг таҳлил қилиниши унда турли босқичларни ва ҳ.к.ларни ажратиб қарашга имкон беради. Таҳлил этиш фаолияти жараёнида фикр мураккабликдан оддийликка, тасодифдан заруратга қараб, хилма–хилликдан айниятга ва бирликка қараб ҳаракат қилади. А.нинг мақсади – қисмларни мураккаб бутуннинг унсурлари сифатида билиш ва улар ўртасидаги алоқа ва қонуниятларни аниқлашдан иборатдир. Бироқ А. моҳиятни ажратиб қарашга олиб келадики, мавҳум ҳолда қолаётган бирлик хилма–хилликдаги бирлик сифатида, ҳали очилмаган бўлади. С. аксинча, а. воситаси билан ажратилган қисмлар, хоссалар, муносабатларнинг ягона бир бутунга бирлаштириш жараёнидан иборатдир. С. бирликдан тафовутга ва хилма – хилликка қараб йўналтирилган бўлиб, умумийлик ва айримликни, бирлик ва хилма–хилликни муайян жонли бутунга бирлаштиради.
А.с. ЭҲМлар учун тайёрланадиган дастурларда ҳам қўлланилади. Содда кўринишдаги стихияли аналитик–синтетик қобилият ҳайвонларда ҳам учрайди. Инсонда, унинг маълумотли бўлганлиги сабабли А.с. тафаккурнинг туркумдаги тушунчалари даражасига кўтарилади. Аналитик тафаккурдан фарқли ўлароқ, психологияда синергетик тафаккур, яъни бўлинмаган тафаккур муҳим аҳамият касб этади.