Ўзбекистон республикаси фанлар академияси “Қатағон қурбонлари хотираси” музейи “ШАҲидлар хотираси” жамоат фонди

Равшан РАХМАТЖОНОВ,
Тошкент ислом университети, 
катта ўқитувчи
Ж АДИДЛАР ВА МАТБУОТ
Ўзбекистон Республикаси давлат мустақиллигига 
эришганидан кейин жадид маърифатпарварларининг 
миллий таълим, матбуот, адабиёт ва санъатни ривож- 
лантиришга қўшган ҳиссасини ўрганишга қизиқишнинг 
ортиб бориши энг муҳими, Ўзбекистон Президенти Ислом 
Каримовнинг жадидчилик ҳаракати тарихи ва жадид- 
ларга берган баҳолари, кейинги пайтда олиб борилган 
илмий тадқиқотлар ҳамда чоп этилган янги адабиёт ва 
мақолаларда алоҳида эътибор берилган. Жумладан, жа- 
дидларнинг миллий матбуот органларини ташкил этиш ва 
янада ривожлантириш борасида олиб борган фаолиятлари 
кенг ўрганилмоқда.
Тадқиқотлар жадидларнинг ижтимоий-сиёсий ҳаракат- 
ларининг фаоллашувининг муҳим кўрсаткичи сифатида
1 1 3
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

нашриёт, хусусан, матбуот фаолиятининг кескин жонлан- 
ганлигини кўрсатмоқда179.
Жадид миллий матбуотининг Тошкентда “Тараққий” 
(Исмоил Обидий, 1906), “Хуршид” (Мунаввар қори, 1906), 
“Тужжор” (Саидкаримбой Саидазимбоев, 1907), “Садои 
Туркистон” (У.Асадуллахўжаев, 1914), “Нажот” (Мунав- 
вар қори, 1917), “Шўрои Ислом” (Абдулла Баттол, 1917) 
"Ал-ислоҳ” (Абдураҳмон Сайёҳ, 1915-1918), “Чаён” (1917), 
“Изҳорул ҳақ” (Мулла Садриддинхўжа муфти, 1918), “Ал 
изоҳ” (1917-1918) каби газета ва журналлар, Фарғонада 
“Садои Фарғона” (Обиджон Маҳмудов, 1914), “Фарғона ни- 
доси” (1917), “Тирик сўз” (1914), Бухорода “Бухорои Шариф” 
(Миржалол Юсуфзода, 1912-1913), “Турон” (Ғиёсмахсум 
Ҳусайний, 1913), Самарқандда “Самарқанд” (Маҳмудхўжа 
Беҳбудий, 1913), “Ҳуррият” (1917) газеталари ва "Ойина” 
журнали (1913-1915), Қўқонда “Эл байроғи” (Б.Солиев, 
1917), “Тириксўз” (О.Маҳмудов, 1915) газеталари, “Кенгаш” 
(Ҳамза Ҳакимзода, 1917), “Юрт” (Ашурали Зоҳидий, 1917) 
каби журналларининг чоп этилиши180 давр тақозоси билан 
маърифатпарварлик ғояларининг тарқалишида самарали 
восита ва миллат эхтиёжига айланди.
1917 йилдаги февраль инқилоби даврида содир бўлган 
воқеалар фақатгина Россия ёки Туркистонда эмас, балки 
бутун дунё ҳамжамиятига катта таъсир кўрсатди. Рўй бер- 
ган геосиёсий ўзгаришлар ўша даврда Россия империяси 
таркибига кирувчи Туркистон ҳудуди сиёсий ва миллий 
ғоялар ҳамжиҳатлиги ёки қарама-қаршилиги, оммавий 
ҳаракатларнинг кучли ва ўзига хос тўқнашув майдонига 
айланишига, “жадидлар” деб номланган ўлка зиёлилари- 
нинг халқнинг олдинги сафларида бўлиб, ягона мақсад 
йўлида халқ оммасига тараққиёт йўлини кўрсатишга ин- 
тилганлигини шу давр миллий матбуоти саҳифаларидаги 
материаллар орқали кенг очиб бериш мумкин.
Давр матбуотида босилган мақолалар мазмунан бой ва 
кўтарилган ҳар бир масала чуқур ёритилганлиги билан 
ажралиб туради. Фикримизнинг исботи учун “Фуқаҳо” 
жамиятининг нашри афкори ҳисобланган “Изҳор ул-
т  А ГЗАМ ХОД Ж АЕВ С.С. Туркистон мухторияти: миллий-демократик 
давлатчилик қурилиши тажрибаси. -Т.: “Маънавият”, 2000, -Б . 15.
1
во М И НГН АРОВ А.Туркистондаги иэтимоий-сиёсий жараёнларнинг 
ёритилиши (1917-1918 йиллар). -Т .: “Исгиқлол нури”, 2003,18-22-бетлар.
114
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ҳақ” журналининг 1918 йил 14 март 4-жузъида Мулла 
Раҳимхон имзоси билан “Масала” деб номланган ва 13 
апрель 8-жузъида Собиржон Ғанизода имзоси билан “Иб- 
тидоий мактабларимизнинг тартибсизлиги ёҳуд тараққий 
йўли” сарлавҳали мақолаларни тўлиқ келтирамиз. Зеро, 
ҳозирги кунда жамиятнинг ижтимоий-сиёсий, маданий 
ҳаётида диннинг ўрни ва вазифаси масаласига алоҳида 
аҳамият берилаётган бир даврда, яқин ўтмишимиздаги 
тараққийпарвар шахслар, дин арбобларининг фаолияти, 
уларнинг маърифий ва ижтимоий-сиёсий қарашлари, шу 
билан бирга ўлка мусулмон аҳолисининг дунёқараши, 
диний-аҳлоқий қадриятларининг шаклланишига, сиёсий 
онгининг ўсишига уламоларнинг таъсирини ўрганишда 
“Изҳорул-ҳақ” журналининг тўлиқ мазмунини тадқиқ 
қилиш жуда муҳимдир.Тарихий жараённи адолатли ёри- 
тиш, уларга тўғри баҳо бериш, қолаверса, тараққийпарвар 
уламолар фаолиятини манбалар орқали ўрганишни талаб 
этади. Ўша даврдаги миллий матбуот органлари ана шун- 
дай қимматли манба бўлиб хизмат қилади.
Масала
“Тўрт йил давом этган муҳорабанинг кўб нимарсаларга 
зарари тегди. Жаннатдин нишона бўлғон буюк Туркистон 
қитъасида ғалла битишмай қимматчилик бўла бошлади. 
Ҳозир эмди қимматчилик даҳшатли қаҳатликка айлан- 
макда. Ҳар кун неча мингинсон боласи ва мусулмон боласи 
мусулмонлар ўз нафси ғамида ва бола чақаларининг саба- 
би овқоти куйида югурмакда тарбия ҳиси ва қаровчи киши 
бўлмағон неча-неча кишилар очликдан шишиб ўлмакда. Бу 
аҳвол фақат Тошканддан нари шаҳарлар ва қишлоқларда 
эмас балки Тошкенднинг ўзида ҳам ҳар кун неча киши 
очлик сабабидин ёруғ дунёга видоъ қилмакдадурлар. Бу 
очлик кулфати ёлғуз фақир ва бечораларни эмас, балки 
ўрта ҳол кишиларни ҳам белларини қайиштирди. Бу очлик 
бой кишиларимизни ҳамўзига итоат қилдурмоқдин кейин 
тургани йўқ.
Ҳар ерда ва ҳар маҳаллаларда неча-неча аҳли ҳиммат 
бойларимиз минг сўмлаб, юз сўмлаб фақирларга ва ўз 
кунини кўра олмаган кишиларга қадриҳол ёрдам ва иона 
қилмакдадурлар. Ҳол шундай экан, “Тарки одат маҳол” 
деган мақол муфодинича тўй ва маъракалар ривожда, ҳар
115
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

кимнинг қўлига минг сўм ақча тушса ёки бирор минг сўмға 
ярарлик ҳожатдан ортиқча ери бўлса дарров тўй қилмакда. 
Агар бир кими вафот этса етти, йигирма, қирқ, йил оши 
билмам тоғин алла қандай номлик одати исрофларни 
ривожламакдадурлар.
Ҳолбуки бунинг каби исрофларни ноўрин ва ножоиз 
эканлиги кутуби шаръияларда неча-неча ўринларда со- 
битдур. Бунинг каби одатларнинг ножоиз демоқ учун 
ўнгдан-сўлдан ҳар турли ҳужумлар бўлмоқға кўзимиз етса 
ҳам бу мажалланинг исми “Изҳорул-ҳақ” бўлғон сабаби- 
дин шояд мажалла идораси маним бу бир-икки саволимни 
дарж қилмасдан қолдурмасалар керак.
Мамлакатимизда шундай исрофлар бордурки аслини 
ўйлаб кўрилса бундай одатларни исломиятдан аввал 
ҳол маъжусиятдан қолғон эканлиги жуда очиқ маълум 
бўладур. Чунончи бир хотун киши ўлса анинг ҳар турли 
зийнат асбоблари бирлан кийинтириб бирор кун уйда 
сақлайдурлар. Ўлик чиқарилгандан сўнг бу асбобларининг 
ҳаммаси ювғучи хотинга берилиб, яна бундан бошқа 
(ўлувчи ёш келин бўлса) яна бу келиннинг сарпоси деюб, 
неча бош ҳарир ва яхши кийимлардин берворилар, ўлик 
чиқғон уйда отунлар баланд товушлар бирлан ҳар турли 
абётларни ўқуб, ўлукнинг қариндош хотинларини йиғига 
солурлар. Аммо ўзлари фарздан истеъфода этиб танга ва 
чақаларга қўйинларини тўлдириб олурлар. Бундан бошқа 
ўлик чиққан уйдаги хотунларнинг “садр” номинда ҳар 
турли ўйинлари ва бир йил муддатгача қора тусда ки- 
йим киймак каби бидъат ишлари бор. Яна етти, йигирма, 
қирқ... каби турли-турли исмдан ош ва зиёфат мажлислари 
бўладур.
Бу каби одатлар шул қадар жорий бўлиб кетгандурки, 
агар бир киши шул исрофларни қоидаси бирла қилмаса 
ва ичидан бирортасини тарк қилса маломат қилурлар, 
ўлик соҳибига ҳар турли сазолар берурлар. Шул сабабли 
ўлик соҳиби ҳар қанча қарздор бўлса ҳам ушбу каби ис- 
рофларни адо қиладур. Агар тасарруфида озроқ мулки 
бўлса ани сотиб бўлса ҳам шул ишни ўрнига еткурадур. 
Бу каби ишлар бундан уч, тўрт йил муқаддам замонларда 
арзончилик вақтларинда фил жумла мумкин бўлса ҳам 
ҳозирги қимматчилик замонларида ҳеч бир имкони йўқ. 
Бовужуд ул ал-амрларимиз ва қозийи исломларимиз та- 
рафлариндин қатъий суратда ман қилинмоғи лозим эди.
1 1 6
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Аммо ҳанузгача ул жанобларидин жиддий бир ҳаракат 
бўлмаган сабабли жаноб фуқаҳолар ушбу исрофларнинг 
ножоиз эканлигини баён қилиб очуқ ва ошкор суратда бир 
ривоят ёзиб чиқарсалар экан, токи шундай оғирчилик за- 
монларда исрофга иртикоб қилувчи бир неча кишилар ис- 
рофларин тийиб, молларини бошқа аҳақ (ҳақлироқ бўлган) 
ўринларга, чунончи, оч-яланғоч, бева ва бечораларнинг 
тарбияларига сарф қилур эдилар.
Мактаб ва мадраса бир миллатнинг ҳатто бани одам- 
нинг даражаи тараққий ва таолийси деб бўладур. Фақат 
тараққий ва таолийни мактаб ва мадрасаларни кўплиги 
ила бўлмайинча, балки низом ва тартиблик бўлуб, яхши 
идора этилмоғи ила бўладур. Дунёда мавжуд миллат- 
лар тараққийни ибтидоий мактаблардан бошларлар. 
Ҳақиқатан тараққий ва таолий учун биринчи йўл ва асо- 
сул-асос мактабдур.
Мактаб ислоҳ қилинса, умумий ишлар ислоҳ ва 
тартибга кирди деб бўладур. Чунки камроқ бўлса ҳам 
ислоҳ қилинган мактабдан чиққан болалар ислоҳпарвар 
бўлурлар. Биз туркистонийларга лозимдурки азизул-ву- 
жуд болаларимизнинг кўз очиб кўрадургон 8-15 йиллар 
умр сарф қиладургон “Дор-ул-тарбия”лари бўлган мактаб- 
ларнинг ҳолига назари диққат ила қарасанг, хоҳ Бухорои 
шариф, Самарқанд, Тошканд, хулоса умумтуркистон 
шаҳарларинда бўлган мусулмон қариндошларимиз инсоф 
ила фикр қилсалар, мактабларимизни кўб паришон ва 
беинтизом ҳолда кўрарлар.
Таҳзиб ва тасфияи ахлоқ деган нарса мактабларимизда 
ҳеч йўқ. Муддати таҳсил кўб узоқ бўлгани учун кўб киши- 
лар болаларини 8-15 йил мактабга қўёлмайдурлар, чунки 
қудрат ва истеъдодлари етмайдур. Ҳам мактабларимизга 
интизом йўқдур. Шунинг учун мактабда юрган азиз, 
гавҳари ноёб болаларимиздан ўн беш ё саккиз нафардан 
икки ё уч нафари аҳли савод бўлиб чиқадурлар. Мактаб- 
ларда зарур китоблардан таълим бермаганлари ва ўқиган 
китобларининг маънисини болаларга билдирмаганлари 
учун болалар ўқумоқ ва ёзмоқдан бошқа мактабдан ҳеч 
бир маълумот олмайдилар.
Мактаб ва мадраса бир миллат ва бир қавмнинг эмас, 
бутун курраи арзда (ер юзида) яшайтурган инсонлар- 
нинг даражаи тараққийи ва таолийси бўлиб, мактаб ва
117
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

мадрасалар бўлмаган ёҳуд бўлувида интизом ва тартибга 
қўйилмаган миллатларнинг ҳоли паришон, мозийси бар- 
бод, истиқболи қоронғу ва умидсиз бўлур.
Бугун Бухорода юзларча мадраса, 355 қадар ибтидоий 
мактаблар бордур. Булардан ҳеч бириси тартиб ва инти- 
зомлик эмас. Илмнинг фазилати нима эканин ақл ва зеҳн 
ила билмак мумкин бўлганидек Қуръони Карим ва ҳадиси 
шариф ила ҳам баён қилиниб, таҳсил ва таълим ҳақинда 
ташвиқ ва тарғиблар кўбдур. Илму фан, ҳадди зотинда са- 
ноат жумласидин бўлганлиги учун бошқа санъатлар каби 
маданият ва имронга тобеъдур. Маданият илгари кетган 
ҳолда илм ҳам тараққий этиб, илгари кетадур. Нафси илм 
санъат жумласидин бўлгани каби таълим ва тарбия равиш- 
лари ҳам санъат жумласидиндур. Биноан алайҳ замон ва 
маданият тараққий этиб эҳтиёж ва изтирор каби шайлар 
кўб воқеъ бўлган неча таълим ва тарбиянинг равиши ва 
суратлари ҳам тағйир ва табдил топадур.
Бул тариқа тағйир топиб ўзгарганига ақл ва фаросат 
аҳлари ҳам иттифоқан айтгандурлар, бизларга ўхшаш 
оламга масхара бўлиб бул жадид ва ул қадим деб, ни- 
золашиб турмаганлар. Асри саодатда илмлар ҳамиша 
қалбларда сақланиб, умумий таълим ва тадрислар жомеъ- 
ларда бўлунур эди. Сўнгралари маслаҳат иқтизосига қараб 
илмни нашри учун махсус жойлар ҳозирлаб, онлар “мак- 
таб ва мадраса” деган ном қўйибдурлар. Шундан маълум 
бўладурки, асри саодатда мактаб ва мадрасалар йўқ экан, 
сўнгра зоҳир топибдур.
Ҳозирда мактабларни идора жиҳатидан “мактаби уму- 
мия ва мактаби хусусия” иккига айирдилар. Таълим ва 
тадрис назаридан ҳам “ибтидоий ва рушдий, аъдодий ва 
олий” номларига тақсим қилиниб юритиладир.
Ибтидоий мактаблар эса инсоннинг энг илгариги маъ- 
руф хонаси бўлиб, анда заруриёти диния, одоб, ахлоқ, ўқув, 
ёзув, қироат дарслари таълим этилиб, таҳсил қилинур. Иб- 
тидоий мактаблар болаларни қандай бир йўл ва маслакка 
киритмоқ хоҳласа, ул йўл ва маслакка юритаюрган суратда 
бир вақт пайдо қилиб чиқорган, ҳозир этиб борадур (яъни 
ҳозирда ҳам шундай қилиб кедмоқда). Шунинг учун 
ибтидоий мактабларимизни кўб мураттаб (тартибли) ва 
мунтазам (интизомли) бўлмоғи лозим ва лобуддур.
118
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Зеро, бизларни тараққий ва таолий қилдиргувчи ибти- 
доий мактабдур. Бизға йўл кўрсатмак ва бизни тараққий 
қилдурмоқ уламо ва руҳонийларимизнинг вазифаи лози- 
малари эди. Таассуфки бепарволик бўлиб турадур. Агарда 
шул хусусда сўрасак, алҳамдулиллоҳ исломга ҳеч нарса 
бўлгани йўқ, мазмунида жавоб олурмиз. Афандилар, 
такрор этаманки, ғоят муҳим масаламиз мактаб масала- 
сидур.
Мактабларимиз муайян бир йўлга кирса, яъни ислоҳ 
интизом топса, мунинг ортидан бошқа миллий ишлари- 
миз ислоҳ йўлига кириб, миллатимизнинг ҳар жиҳатдан 
тараққий этмоғи ва юзларимизга нажот ва рафоҳият эши- 
гининг ўзидан-ўзи очилиб кетмоғи мумкиндур. Яқин фур- 
сатда “Изҳор ул-ҳақ” ихвони қардошларимизга ўз замонда 
мактаб хосияти ила кўб тараққий этган миллатларнинг 
йўлларидин бир санам (рисола бўлса керак) ёзиб тақдим 
этаман, иншаоллоҳи таоло”.