|
13.4. HUQUQIY MUNOSABATLARNING TARKIBIY TUZILISHI: SUBYEKT, OBYEKT, SUBYEKTIV HUQUQ VA YURIDIK MAJBURIYATLAR
Ma'lumki, huquqiy munosabatarning dastlabki elementi bu – huquqiy munosabatlarning subyektlari.
Huquqiy munosabatlar subyektlari–huquqiy munosabatlarning subyektiv huquq va yuridik majburiyatlarga ega bo‘lgan ishtirokchilari.
Huquqiy normalar asosida huquqiy munosabatlarda ishtirok etishi mumkin bo‘lgan, ya'ni subyektiv huquqlar va majburiyatlarga ega shaxslar yoki tashkilotlar huquq subyektlari bo‘lishi mumkin.
Huquq subyekti – bu qonunga binoan huquqqa ega bo‘lish va zimmasiga yuridik majburiyatlarni olish layoqatiga ega bo‘lgan jismoniy yoki yuridik shaxslar.
Jismoniy shaxslar – bular muayyan davlat fuqarolari, xorijiy davlatlar fuqarolari, shuningdek, fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar.
Huquq subyektlilik – huquqiy normalarda belgilangan huquqiy munosabatlarning ishtirokchisi bo‘lish layoqati. Bu murakkab yuridik tushuncha bo‘lib, ikki elementdan tashkil topgan : huquqiy layoqat va muomala layoqati.
Fuqarolar – huquqning turli sohalariga oid huquqiy munosabatlarning subyektlari bo‘lib, ular konstitutsiyaviy-huquqiy, fuqarolik-huquqiy, oila, mehnat, moliyaviy, protsessual va boshqa munosabatlarga kirishadilar. Fuqarolarning ijtimoiy va huquqiy faolligi ularning jamiyatda, ijtimoiy guruhdarda hamda mehnat jamoalarida tutgan o‘rinlari, ularning ijtimoiy hayotdagi muvaffaqiyatlari bilan bog‘liqdir.
Fuqarolarning huquqiy holati O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida mustahkamlangan asosiy huquqlar, erkinliklar va majburiyatlarni o‘z ichiga olgan huquq subyektlilik bilan tavsiflanadi.
O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining huquqiy maqomi xalqaro huquqning umume'tirof etilgan me'yorlariga mos keladi.
Huquq va erkinliklar qonunlarni qo‘llashning ma'no-mazmunini va tartibini, qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat organlarining hamda mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlarini faoliyatini aniqlab beradi.
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi fuqarolarning qonun va sud oldida teng huquqliligini belgilaydi, insonning hayoti, sog‘ligi, sha'ni va qadr-qimmatini himoya qilish, erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqi, uy-joy, harakat erkinligi yashash joylarini tanlash huquqini, vijdon, so‘z erkinligi, mitinglar va namoyishlar o‘tkazish huquqini hamda davlat ishlarini boshqarishda ishtirok etish, tadbirkorlik faoliyati erkinligi, xususiy mulk huquqi va boshqa huquq hamda erkinliklarning huquqiy kafolati hisoblanadi.
Asosiy qonunimizga ko‘ra, har bir inson mehnatga bo‘lgan layoqatlarini ishga solish, ijtimoiy ta'minot kafolati, uy-joy, sog‘liqni saqlash va ta'lim, ijod erkinligi hamda huquq va erkinliklarni sud tomonidan himoya qilish huquqiga ega bo‘lish huquqiga ega.
Konstitutsiyada o‘rnatilgan soliq va to‘lovlarni to‘lash, tabiatni va atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslarga e'tibor berish hamda Vatanni himoya qilish, qonunlarga muvofiq harbiy xizmatni o‘tash masalalari qat'iy belgilab qo‘yilgan.
Huquq subyektlari ierarxiyasida dastlab davlat turadi, so‘ngra davlat organlari, tashkilotlari va muassasalari. Davlat tashkilotlari turli funksiyalarni bajarish uchun tashkil qilinadi. Ularni huquq subyekti sifatida uch guruhga bo‘lish mumkin:
1) boshqaruv funksiyalari va vakolatlariga ega bo‘lgan davlat organlari. Odatda ular ma'muriy, yer, jinoiy qonunlar, protsessual- huquqiy munosabatlar subyektlari sifatida faoliyat yuritadilar. Davlat organlarining huquqiy maqomi aniq vakolatlar majmuiga egalik bilan, ya'ni tegishli normativ-huquqiy hujjatlarda ko‘zda tutilgan huquq va majburiyatlar majmui bilan tavsiflanadi;
2) hokimiyat vakolatlari bilan bog‘liq bo‘lmagan ijtimoiy-madaniy faoliyat bilan shug‘ullanadigan muassasalar. Bunday muassasalar o‘z vazifalarini bajarish uchun huquq va majburiyatlar majmuasiga ega bo‘ladi va davlat byudjeti bo‘yicha bog‘liq bo‘ladi;
3) xo‘jalik faoliyati bilan shug‘ullanadigan xo‘jalik yurituvchi subyektlar yoki tezkor boshqaruv huquqiga ega bo‘lgan korxonalar.
Davlat tashkilotlari fuqarolik-huquqiy munosabatlarda bevosita hokimiyat vakolatlari bilan bog‘liq bo‘lmagan vazifalarni bajaruvchi yuridik shaxslar sifatida qatnashadi.
Huquq subyekti sifatida nodavlat tashkilotlari siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa sohalarda faoliyat olib boradilar.
Mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlari mahalliy aholi tomonidan mahalliy ahamiyatga ega bo‘lgan masalalar, kommunal mulkka egalik qilish, undan foydalanish va tasarruf etish masalalari bo‘yicha mustaqil qaror qabul qiladi. Biroq ko‘pincha ijtimoiy jamoalar davlat va jamoat tashkilotlari orqali harakat qiladi.
Yuridik shaxslar – qonun bo‘yicha fuqarolik huquqlari va majburiyatlarining subyekti bo‘lgan korxona, tashkilot va muassasalar.
Yuridik shaxslar – o‘z mulkida, xo‘jalik yuritishda va operativ boshqaruvda alohida mol-mulkka ega bo‘lgan hamda o‘z majburiyatlari yuzasidan ushbu mol-mulk bilan javob beradigan, o‘z nomidan mulkiy yoki shaxsiy nomulkiy huquqlarga ega bo‘la oladigan hamda ularni amalga oshira oladigan, majburiyatlarni bajara oladigan, sudda da'vogar va javobgar bo‘la oladigan tashkilotlar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
