Zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik universiteti

Yuridik faktlar tasnifi. Yuridik faktlar turli-tuman hayotiy hodisalardan iborat bo‘lganligi sababli ularni turli asoslarga ko‘ra tasniflash mumkin. Yuridik faktlarni ular keltirib chiqaradigan oqibatlar va ularning irodaviy mazmuniga ko‘ra turlarga bo‘lish katta ahamiyatga egadir.
Keltirib chiqaradigan oqibatiga ko‘ra yuridik faktlar huquqni yaratuvchi, huquqni o‘zgartiruvchi va huquqni bekor qiluvchi turlarga bo‘linadi.
Huquqni yaratuvchi faktlar huquqiy munosabatlarni keltirib chiqaradi. Bularga fuqarolik-huquqiy bitimlar, mehnat shartnomasining tuzilishi, oila huquqi normalariga binoan nikoh qurish, jinoyat-huquqiy munosabatlarni keltirib chiqaradigan jinoiy xatti-harakatlar sodir etilishi va boshqalar.
Huquqni o‘zgartiruvchi faktlar huquqiy munosabatlarni o‘zgartiradi. Masalan, boshqa ishga o‘tish tomonlar o‘rtasidagi mehnat-huquqiy munosabatlari mazmunini o‘zgartiradi, lekin bunda huquqiy munosabatlar saqlanib qoladi.
Huquqni bekor qiluvchi faktlar huquqiy munosabatlar to‘xtatilishini taqozo etadi. Shaxs subyektiv huquqini amalga oshirsa yoki majburiyat bajarilsa, huquqiy munosabatlar barham topadi. Lekin huquqiy munosabatlar nafaqat huquq amalga oshirilganda yoki majburiyat bajarilganda to‘xtashi, balki shaxsning o‘limi yoki ashyoning nobud bo‘lishi natijasida ham to‘xtashi mumkin.
Irodaviy belgisiga ko‘ra yuridik faktlar hodisalarga va qilmishlarga bo‘linadi.
Hodisalar – bu shunday yuridik faktlarki, ularning sodir bo‘lishi huquqiy munosabatlar subyektlarining xohish-irodasiga bog‘liq emas. Masalan, zilzila, suv toshqini va boshqa tabiiy ofatlar.
Qilmishlar yoki xatti-harakatlar – bu insonlarning yurish-turishi, ular ongi va irodasining ifodasi. Qilmishlar huquqqa mos va huquqqa xilof harakatlarga bo‘linadi. Huquqqa mos hatti-harakatlar amaldagi normalar doirasida sodir etiladi. Ular individual yuridik aktlarga va yuridik qilmishlarga bo‘linadi. Individual yuridik aktlar insonlarning huquqiy oqibatga yo‘naltirilgan qarorlaridir. Ularga huquqni qo‘llash aktlari, tashkilotlar o‘rtasidagi shartnomalar, fuqarolik-huquqiy bitimlar, fuqarolarning arizalari va boshqa huquqiy oqibatni keltirib chiqaradigan xatti-harakatlar kiradi. Yuridik qilmishlar insonlarning real hayotiy munosabatlari mazmunini tashkil qiladigan yurish-turishidir. Yuridik qilmishlar ko‘rsatilgan oqibatlarga erishish uchun yo‘naltirilgan yoki yo‘naltirilmaganidan qat'i nazar huquqiy oqibatlar keltirib chiqaradi. Huquqqa xilof xatti-harakatlar – bu jinoyatlar va huquq normalariga qarshi qilingan xatti-harakatlar.
Harakatsizlik – bu insonlarning tashqi ifodaga ega bo‘lmagan passiv yurish-turishidir. Harakatsizlik huquqqa mos va huquqqa xilof ko‘rinishida bo‘ladi.
Ko‘pchilik hollarda huquqiy munosabatlarning yuzaga kelishi uchun murakkab yuridik faktlarning tarkibi bo‘lishi talab qilinadi, ya'ni ikki va undan ko‘p yuridik faktlarning yig‘indisi bo‘lishi lozim, chunki ularning yig‘indisi yuridik oqibatlarni keltirib chiqarishiga olib keladi.