Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти шорахметов шоакбар шорустамович

39-м о д д а. Тарафлар


Даъвогар ва жавобгар фуқаролик процессининг тараф­ларидир.
Даъвогар - ўзининг бузилган ёки низолашилаётган ҳуқуқ­лари ёхуд қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида судга мурожаат этган ёинки манфаатини кўзлаб иш қўзғатилган шахс.
Жавобгар - суд томонидан даъвогарнинг бузилган ҳуқуқ­лари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатлари юзасидан жавоб бериш учун жалб қилинган шахс.


1. Фуқаролик ишларининг суд мажлисида кўрилишида, хусусан фуқаролар билан фуқаролар, ташкилотлар билан фуқаролар ўртаси­даги ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган низолар судда кўрилишида албатта икки тараф: даъвогар ва жавобгар иштирок этади. Аммо баъзи ҳолларда, чунончи, алоҳида тартибда кўрилади­ган ишларда, фақат бир тарафгина, бирон-бир муддаони айтиб, судга ариза билан мурожаат қилувчи тарафгина иштирок этиши мумкин.
Низоли ишларда низо предметига нисбатан қарама-қарши бўл­ган икки тараф бўлади. Тарафлардан бири даъвогар, яъни ҳуқуқ­нинг ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларнинг ҳимоя қили­нишини илтимос қилиб даъво қўзғатган шахс ва иккинчи томонда жавобгар, яъни даъво юзасидан жавоб бериш учун жалб этилган шахс бўлади. Шу тарзда низоли ҳуқуқнинг ёки қонун билан қўриқ­ланадиган манфаатнинг субъекти даъвогар деб фараз қилинса, низоли бурчнинг субъекти эса жавобгар сифатида фараз қилинади.
Фуқаролик процессида тарафлар сифатида, яъни даъвогар ва жавобгар сифатида фуқаролар, шунингдек юридик шахс ҳуқуқ­ларидан фойдаланувчилар бўлишлари мумкин.
Фуқаролик процессида даъво фақат даъвогар томонидангина қўзғатилмасдан, балки бузилган ҳуқуқларнинг барча ҳолларда ҳи­моя қилинишини таъминлаш мақсадида қонун судда даъво қўзға­тиш ҳуқуқини бошқа шахсларга ҳам беради.
Аммо иш ким томонидан қўзғатилишидан қатъи назар, низоли ҳуқуқ субъекти (манфаатдор шахс) процессда барча ҳолларда, даъ­вогар бўлиб кўрилади. Масалан, давлат мулки бировлар томонидан ғайриқонуний равишда ўзлаштирилишида, хўжаликка етказилган зарарнинг ундирилиши тўғрисида даъво ишини прокурор қўзғатса ҳам, аммо даъвогар давлат ҳисобланади, жавобгар тараф эса, хўжа­ликнинг мулкий ҳуқуқини бузган шахс (ёки шахслар) бўлади.
2. Фуқаролик ишларининг судда кўрилиши ва ҳал қилинишида тарафлар (даъвогар ва жавобгар) тенг ҳуқуқли бўлиб кўринишлари уларнинг тенг ҳуқуқлилиги тўғрисидаги конституциявий принцип­нинг ифодасидир. Процессда тарафларнинг тенглиги принципи, фуқаролик ишининг кўрилишида даъвогар ёки жавобгар бўлиб иштирок этувчи фуқаролар учун ҳам, ташкилот (юридик шахс) учун ҳам таалллуқлидир.
Судда ишнинг ҳал қилинишида ҳар икки тараф-даъвогар ҳам, жавобгарлар ҳам тенг ҳуқуқлардан фойдаланадилар. Ҳар икки тараф ўзлари ўртасидаги низонинг кўрилишида, бу низонинг ким томонидан қўзғатилишидан қатъи назар, суд мажлисларида тенг даражада бўлиб иштирок этиш ҳуқуқига эгадирлар.
Процессда, яъни фуқаролик ишининг кўрилишида тенг даража­да иштирок этиш ҳуқуқи тарафларнинг қатор процессуал ҳуқуқлар­дан баб-баравар фойдаланишларини билдиради.
Агар даъвогар даъво қўзғатиш ҳуқуқига эга бўлса, жавобгар ўз навбатида даъвога иқрор бўлиши, қарши даъво қўзғатиш ҳуқуқига эга бўлиши билан ўз ҳуқуқини ҳимоя қилиши мумкин. Шу туфайли суд тарафларга уларнинг процессдаги процессуал ҳуқуқларини тушунтиришлари лозим.
Суд амалиётидан мисоллар келтирамиз:
1. Содир қилинган жиноятдан, шунингдек ақли норасо шахс­нинг жамоат учун хавфли хатти-ҳаракатидан зарар кўрган, шунинг­дек юридик шахс ҳисобланувчи корхона, муассаса ёки ташкилотлар зарарни қоплашни талаб қилсалар, ЖПКнинг 56-моддасига биноан, жиноят ишида фуқаровий даъвогар деб эътироф этиладилар¹.
2. Н.Н. уй-жой олди-сотди шартномасини ҳақиқий деб топиш тўғрисида А.М.га нисбатан судга даъво билан мурожаат қилган. Суд даъвони қаноатлантирган.Кассация инстанцияси суди ҳал қилув қарорини ўзгаришсиз қолдирган. Олий суд фуқаролик иш­лари бўйича судлов ҳайъати қуйидагиларга кўра суд қарорларини бекор қилиб, ишни янгидан кўриш учун биринчи инстанция судига юборди.
Ўзбекистон Республикаси ФПКнинг 314-моддаси иккинчи қис­ми 4-банди талабига кўра, суд ишда қатнашишга жалб қилинмаган шахсларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларига доир масалани ҳал қилган бўлса ҳал қилув қарори, ажрим, қарор бекор қилиниши кўрса­тилган.
Суд низоли хонадон эр ва хотиннинг умумий мулкий эканли­гини аниқлаган бўлсада, А.М.нинг хотини К.А.ни тараф сифатида ишда қатнашишга жалб қилмасдан унинг ҳуқуқ ва мажбурият­ларига доир масалани ҳал қилиб, суд қарорини бекор қилиш учун асос бўладиган хатоликка йўл қўйган².