Ўзбекистон миллий университети

Кўл ботиғи ва унинг қисимлари

Кўл ҳосил бўлиши учун ер сиртида ботиқлик мавжуд бўлиши ва у маълум қисмигача сув билан тўлиши лозим. Кўл ботиғи ернинг ички (эндоген) ёки ташқи (экзоген) кучлари таъсирида пайдо бўлади. Кўл ботиғининг сувга тўлиш жараёни эса табиий­географик шароитга боғлиқ бўлиб, ёғинлар, дарёлар ва ер ости сувлари тўпланиши ҳисобига кечади. Демак, ер сиртида турли жараёнлар натижасида ҳосил бўлган ва сув тўпланадиган чуқурликни кўл ботиғи деб атаймиз.
Кўл ботиғида кўлнинг қирғоқ ёнбағри, кўл косаси қисмлари фарқланади. Кўлнинг қирғоқ ёнбағри юқоридан



кўл ботиғи қоши билан, қуйидан эса кўл косасининг соҳил чизиғи билан чегараланади.
Кўл ботиғининг энг катта сув сатҳи кўтариладиган ва тўлқинлар таъсирида бўладиган чегарадан қуйида жойлашган қисми кўл косаси бўлади. Кўл косасида қирғоқ олди ва чуқур (кўл туби) областлари фарқланади.
Кўл косасининг қирғоқолди области кўл тубига тўл­қинлар таъсири сезилиб турадиган чуқурликларгача тарқа­лади ва ўз навбатида қирғоқ бўйи­литорал ва қирғоққа яқин саёзлик­сублиторал лардан иборат бўлади.
Қирғоқбўйи­литорал қисми тўлқинлар таъсиридаги қирғоқ чизиғидан сув ўсимликлари учрайдиган ёки ёруғлик нури етиб борадиган чуқурликларгача бўлган оралиқда жой­­­лашади. Қирғоққа яқин саёзлик­сублиторал эса лито­ралдан қуйи томон тўлқинлар таъсири сезилмайдиган чу­қурликларгача давом этади ва сув ости қиялигининг кескин ўзгариши (кўпинча камайиши) билан чегараланади. Қия­ликнинг кескин камайиш жойи эса ўз навбатида кўлнинг қирғоқолди областини унинг чуқур қисми, яъни кўл тубидан ажратиб туради. Демак, кўл косасининг қирғоқолди облас­тидан қуйида жойлашган қисми кўл туби­профундал де­йилади. Кўл тубида юза тўлқинлар таъсири сезилмайди, ёруғлик унгача етиб келмайди. Албатта, бу шартлар бажа­рилиши учун кўл маълум чуқурликка эга бўлиши керак.
Кўл пайдо бўлган пайтдан бошлаб ундаги сув массалари билан кўл косаси ва кўлни ўраб турган муҳит ўртасида ўзаро боғлиқлик вужудга келади. Шу боғлиқлик туфайли кўл ўзига хос бўлган ривожланиш шароитига эга бўлади. Бу ривож­ланишнинг айрим қирралари тўлқинлар таъсирида қир­ғоқларнинг емирилишида (абразия)да, емирилиш маҳсу­лотларининг кўлнинг қирғоққа яқин қисмида ётқизиқлар сифатида тўпланиб, сув ости қирғоқ террасасини ҳосил қи­лишида, кўлга келиб қуйиладиган дарёларнинг лойқа оқи­зиқларни олиб келиши ва уларнинг чўкишида ҳамда бошқа жараёнларда ўз аксини топади. Натижада кўл ботиғи ва унинг юқорида қайд этилган қисмларининг шакли, чега­ралари ҳам ўзгариб боради.

3.