Œзбекистан республикаси олий ва œрта махсус таълим вазирлиги

7.2.
 
Иккиламчи ион эмиссияси физикавий механизмнинг назарий 
жиҳатлари 
Турли тадқиқотчиларнинг ҳозирда шаклланган тасаввурларида ионни 
қаттиқ жисм сиртида топиш эхтимоли қаттиқ жисм панжараси иони вакуумга 
чиқиши ѐки атомнинг қаттиқ жисмдан чиқиши ва кейинги ионланиши билан 
тушунтирилади.
Фараз қилиш мумкинки, заррача қаттиқ жисм сиртини ўзгармас тезлик 
билан нормал йўналишда ва ион кўринишида тарк этади. (Белингховен модели). 
Ўз йўлида ва электронларнинг резонанси туннелланиши ѐки Оже-жараѐн 
орқали нейтралланиши мумкин. Заррачанинг ион шаклида қолиш эхтимоли Р 
унинг тезлигига боғлиқ.
Р=ехp(A/V) (1) 
Бу ерда А-заррача – сирт системасининг элекирон таркибий тузилишига 
боғлиқлик доимийси. Бироқ бу боғланиш сиртда ионнинг шакилланиш жараѐнни 
акс эттира олмайди. 
Чиқиб кетаѐтган атомнинг асосий ва таъсирланган ҳолатларининг сирт 
эликтрон ҳолатлари билан ўз аро таъсирланиши туфайли элементнинг ионланиш 
эхтимолини ҳисоблаш жуда мураккаб квантмеханик масаладир. Ионланиш 
даражаси атомларнинг электрон таркибий тузилишига ва уларнинг таъсирланган 
холатларининг бандлигига боғлиқ бўлишини кутиш мумкин. 

---

98 
Тадқиқотчилар катта гуруҳининг фикирича, заррача сиртни асосий 
холатдаги атом кўринишида тарк этади. Иккиламчи мусбат ионлар эса уларнинг 
резонансли ионланиши оқибатида ҳосил бўлиши мумкин. Агар атом 
таъсирланган бўлса, автоионланиш жараѐни натижасида сирт устидаги вакуумда 
у мусбат ион ҳолига ўтиши мумкин. Бу ерда мухими шундаки, заррача сирт 
чегарасини тарк этганда ўзининг таъсирланган ҳолатини сақлаб қоладими ѐки 
йўқми? Бу унинг учиб чиқиш тезлигига таъсирланган атомнинг ўртача яшаш 
даврига, релаксация вақти ҳамда сиртнинг электрон таркибий тузилишига боғлиқ 
бўлади. Агар намуна металл бўлса, туннел ўтиш эхтимоли катта бўлганлиги 
учун, ўтказувчан соҳасидаги эркин ҳолатларнинг мавжудлиги таъсирланган 
ҳолатарнинг тез деактивланишига олиб келади. Диэелектрикда эса таъқиқланган 
соҳа кенг бўлганлиги учун деактивация эхтимоли камайган бўлиши керак. 
Кичик энергияларда, резонанс ўтишларига боғлиқ бўлган манфий ион ҳосил 
бўлиши жараѐнига учиб чиқаѐтган атомнинг асосий ҳолатидаги электронларни 
сирт ҳолатидаги электронларнинг боғланиш энергиялари билан электронга 
мойиллик орасидаги нисбати таъсир қилиши керак.
ИИЭнинг биринчи физикавий моделларини кўриб чиқамиз.
Андерсон модели; бу моделга кўра қаттиқ жисм сиртига келиб урилган ион 
зич газсимон булутни ҳосил бўлишига олиб келади. У қисқа вақт мавжуд бўлиб, 
атом, молекула, электронлар, ҳамда атом ва молекула ионларидан иборат қисқа 
муддат яшовчи плазмага ўхшайди. Чангланган заррачалардаги атом 
сатхларининг тўлатилиши барча заррчаларнинг мувозанатдаги статистик 
термодинамикаси билан аниқланади. Бу заррачалар ансамбилидаги эффектив 
ҳарорат бир неча 10 К га чиқиши мумкин. Нейтрал ва ионлашган заррачалар 
миқдорини аниқлаш учун Сах-эггарт тенгламасидан фойдаланиш мумкин. 
Плазмадаги ионларнинг квазимувозанат концентрацияси плазманинг ҳарорати 
билан аниқланади, уларнинг плазма соҳасидаги эмиссиясини эса иккиламчи 
ионларнинг бир қисми термо электронлар билан нейтралланиши мумкин. 
Ионланиш эҳтимоли.

---

99 
(2) 
Формуласи билан аниқланади. Бу ерда К-ҳароратга боғлиқ бўлмаган доимий 
сон; 
, 
– атомлар ва ионларнинг нисбий концентрацияси: 
– атомнинг 
ионланиш энергияси; 
– ионланишнинг эффектив ҳарорати. Сах-эггарт 
тенгламаси ѐрдамида ҳисобланган ионланиш даражаси диэлектрик яримўтказгич 
ва металларни ва 
ионлари билан тажрибада бомбардимион қилиш йўли 
билан аниқланган натижалар билан қониқарли мос келади.
Келтирилган Андерсон моделидан аниқ бўладики, мусбат икиламчи ионлар 
эмиссияси ҳудди чангланган атомлар эмиссияси каби физикавий механизмлар 
боғланиш энергияси жуда муҳим тавсифий катталикдир.
Тоза металл учун бу энергия метллнинг қаттиқ ҳолатдан бир атомли газ 
ҳолатига ўтказишга кетадиган энергияга тенг деб олинади. У сублимация 
иссиқлигига эквивалент.