Ӛзбекистан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билим министрлиги Қарақалпақ мәмлекетлик университети

9.2 Романцемент 
Романцемент қурамында 20% ҳәм оннан артық муғдарда гилтопырық болған мергелли 
ҳәктас ҳәм магнезитлерди 900
0
С температурада күйдирип алынады. Күйдирилгенде пайда 
болатуғын киши тәртипли калцийли силикатлар ҳәм алюминатлар романцементке 
гидравликлик қәсийетин береди. Шийки зат күйдирилгенде романцемент қурамында ҳәк 
еркин ҳалатда 2-3% муғдарға шекем пайда болыўы мүмкин. 
Романцемент қурамына 3-5% гипс ҳәм 10-15% опока, диатомит, трепел, глиеж сыяқлы 
актив минерал қосымшалар киритилиўи оныӊ гидравликлик қәсийетлерин жақсылайды. 
Романцемент 
3
қыйлы маркада: 2,5; 5,0 ҳәм 10 (МПа) ислеп шығарылады. Ол тӛмен 
маркадағы қурылыс араласпалары ҳәм бетонларын алыўда ислетиледи. 
 
9.3 Портландцемент 
Улыўма мағлыўматлар. 
Портландцемент белгили муғдардағы ҳәктаслар ҳәм 
гилтопырықлар араласпасын 1450
0
С температурада күйдирип алынған клинкерге түйиў 
процесси 3-5% гипс ҳәм 15% гидравликалық қосымшалар қосып алынады. Клинкер геўек 
соққачалар болып цемент алыў ушын ярым шийки зат есапланады. Гипс, фосфогипс ҳәм 
борогипслердиӊ цемент қурамына киритилиўи оныӊ қатыўын басқарады. Гидравликалық 
қосымшалар болса портландцементке суўға шыдамлылықты береди. Гидравликалық 
қосымшалар сыпатында глиеж, опока, диатомит, трепел, электротермофосфор шлакы, тас 
кӛмир күли ҳәм сол сыяқлы табийий ҳәм жасалма материаллар ислетиледи. Портландцемент 
рәсмий түрде 1824 жылда Е.Челиев (Россия) ҳәм Дж.Аспдин (Англия) тәрепинен 
жаратылғанлығы тән алынған. Ӛзбекстан алымларынан С.Тўхтахўжаев, И.Тошполатов, 
Т.Отақўзиев, Б.Нуделман ҳәм басқалардыӊ цемент түрлерин жаратыў ҳәм оларды ислеп 
шығарыў технологиясын жетилистириўдеги үлеслери үлкен. 
 
9.4 Клинкердиң минерал қурамы 
Портландцементтиӊ сапасы ҳәм қәсийетлери клинкердиӊ қәсийетлерине байланыслы. 
Ӛз нәўбетинде клинкердиӊ қәсийетлери шийки заттыӊ түри, оны күйдириў шәраятына 
байланыслы болады. Клинкер қурамын кӛплеп оксидлер еркин ҳәм минералларға бириккен 
ҳалатда қурайды. Ол тийкарынан кристалл ҳәм қисман шийша тәризли дүзилиске ийе. 
Клинкердиӊ химиялық қурамын тӛмендеги оксидлер қурайды (масса бойынша %): 
СаО-63-66%, SiO
2
-21-24%, Al
2
O
3
-4-8%, Fe
2
O
3
- 2-4%: Буннан тысқары MgO, SO
3
, Na
2
O ҳәм 
K
2
O ҳәмде ТiO
2
, Cr
2
O
3
, P
2
O
5
лар аз муғдарда болады. 
Тийкарғы 4 оксидлер муғдары клинкердиӊ 95-97% ин қурайды. 
Клинкерди күйдириў процессинде оксидлер қайта биригип силикатларды, 
алюминатларды, алюмоферитлерди минерал кристалл структурасын қурайды. 
Клинкер минерал қурамына алит, белит, үш калцийли силикат, тӛрт калцийли 
алюмоферрит киреди. 
Алит 3СаО
.
SiO
2
(C
3
S) клинкердиӊ тийкарғы минералы болып, цементтиӊ
 
қатыў 
тезлигин, беккемлигин белгилейди. Алит клинкер қурамында 45-60% болады. Оныӊ 
қурамында 2-4% әтирапында МgО, Al
2
O
3
, P
2
O
3
, Cr
2
O
3
ҳәм сол сыяқлылар болып, алит 
қәсийетлерине тәсир кӛрсетеди. Алит кристаллары узынша (3-20 мкм) болып, цемент 
активлигин асырады. 
Белит 2СаО
.
SiО
2
(C
2
S) клинкердиӊ екинши тийкарғы минералы болып, цементтиӊ 
ўақыт ӛтиўи менен пайда болатуғын беккемлигин тәмийинлейди. Белит клинкер қурамында 

---

60 
20-30% қурайды ҳәм басланғыш дәўирде әсте қатады. Оныӊ қурамында 1-3% әтирапында 
Al
2
O
3
, MgO, Fe
2
O
3
, Cr
2
O
3
ҳәм сол сыяқлылар болады. 
Күйдириў хумдонларидан шыққан клинкерди әсте-ақырын суўытыў нәтийжесинде, 
температура 525
0
С дан пәсейгенде 

-С
2
S орнына 

-С
2
S пайда болыўы белит структурасыныӊ 
бузылыўына ҳәм клинкердиӊ порошокқа айланыўына алып келеди. Бунда клинкердиӊ 
кӛлеми 10% артады, 

-С
2
S ниӊ тығызлығы 3,28 г

см
3
дан 

-С
2
S ниӊ тығызлығы 2,97 г

см
3
қа 
шекем кемейеди. Пайда болған 

-С
2
S 100
0
С температураға шекем суў менен реакцияға 
кириспейди ҳәм байланыстырыўшылық қәсийетлерине ийе болмайды. Соныӊ ушын клинкер 
арнаўлы суўытыў масламалары жәрдеминде тезлик пенен суўытылады. Буннан тысқары 
Al
2
O
3
, MgO, Fe
2
O
3
, Cr
2
O
3
сыяқлы оксидлер (1-3% әтирапында) 

-Са
2
S структурасын 
стабилласыўына ҳәм 

-Са
2
S ға айланыўына жәрдем береди. Клинкер қурамында алит ҳәм 
белит 75-80% ти қурағаны ушын олардыӊ гидратация ӛними портландцементтиӊ тийкарғы 
қәсийетлерин белгилейди. 
Үш калцийли алюминат 3СаО
.
Al
2
O
3
(C
3
A) клинкер қурамында 4-12% болып, 10-15 мкм 
ӛлшемдеги кристалларды қурайды. Ол суў менен реакцияға кирисип жүдә тезлик пенен 
гидраминерал пайда етеди, бирақ жоқары беккемликке ийе болмайды. Үш калцийли 
алюминаттыӊ тығызлығы 3,04 г

см
3
болып, сулфатлы орталықта химиялық коррозияға себеп 
болады ҳәм сол себепли С
3
А муғдары клинкер қурамында 5% тен аспаўы керек. 
Тӛрт калцийли алюмоферрит 4СаО
.
Аl
2
O
3
.
Fe
2
O
3
(C
4
AF) клинкер қурамында 10-12 % ти 
қурайды. Оныӊ тығызлығы 3,77 г

см
3
. С
4
АF гидратацияланыў тезлиги орташа болып, 
цементтиӊ гидратацияланыў ҳәм қатыў тезлигине үлкен тәсир кӛрсетпейди. Клинкер 
шийшасы аралық модда сыпатында 5-15% ти қурайды. Оныӊ қурамын Al
2
O
3
, MgO, Fe
2
O
3
, 
K
2
O, Na
2
O лар қурайды. 
Магний оксиди алюмоферрит фазасы ҳәм клинкер шийшасы қурамына киреди ямаса 
еркин ҳалда болыўы мүмкин. MgO жүдә әстелик пенен гидратацияланыўы (Mg(OH)
2
), қатқан 
цемент тасы қурамында MgO ниӊ 5% тен кӛп болыўы цементтиӊ кӛлеминиӊ нотегис 
ӛзгериўине ҳәм оннан таярланған материаллардыӊ бузылыўына алып келади. 
Клинкер қурамында СаО еркин ҳалатда болыўы мүмкин. Оныӊ муғдары 1% тен артып 
кетса, гидратация нәтийжесинде (Са(ОН)
2
) цемент кӛлеминиӊ нотегис кеӊейиўине алып 
келеди. Натрий ҳәм калий ишқорлари клинкердиӊ алюмоферрит фазасы болып, цемент 
қурамында сулфатлар кӛринисинде болады.