Ӛзбекистан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билим министрлиги Қарақалпақ мәмлекетлик университети

Гипс байланыстырыўшысыныӊ қатыўы. 
Гипс байланыстырыўшысы суў менен 
араластырылғанда еки молекула суўлы гипс тасына айланады ҳәм қатады: 
СаSO
4
.
0,5H
2
O

1,5H
2
O

CaSO
4
.
2H
2
O 
Минерал байланыстырыўшылар теориялық билимлери намоѐндаси профессор 
А.А.Байков теориясына муўапық гипс қатыў процессин үш басқышқа бӛлиў мүмкин. 
Биринши дәўирде гипс байланыстырыўшы бӛлекшелери суўда ерийди ҳәм ярым молекула 
суўлы гипстен еки молекула суўлы гипс пайда болады. Еки молекула суўлы гипс ярым 
молекула суўлы гипске салыстырғанда кем ериўи себепли, ярым молекула суўлы гипстиӊ 
химиялық реакция басланыўында пайда болған тойынған еритпеси еки молекула суўлы 
гипске салыстырғанда жүдә тойынған болады ҳәм ол еритпеден ажыраған ҳалда пайда 
болады. Екинши дәўирде ярым молекула суўлы гипс суў менен тиккелей реакция 
нәтийжесинде микрокристаллар пайда етеди ҳәм тойынған коллоид масса (гел) жүзеге 
келеди. Үшинши дәўирде еки молекула суўлы гипстиӊ коллоид бӛлекшелери қайта 
кристалланып нисбатан ири кристаллар пайда болады. Микрокристаллар кристалл 
тосықларын пайда етеди ҳәм ӛз-ара биригиўи нәтийжесинде гипс байланыстырыўшысы 
қатты затқа айланады. 
Гипс байланыстырыўшысы беккемлигин асырыў ушын 60-70
0
С температурада 
қыздырыў мүмкин. Бир кг гипс байланыстырыўшысы гидратациясы нәтийжесинде 133 КДж 
ыссылық муғдары ажыралып шығыўы гипстен ӛним таярланғанда оныӊ кебиўин ҳәм 
қатыўын қисман тезлестиреди. 
 
8.3 Гипстиӊ тийкарғы қәсийетлери 
Гипс байланыстырыўшысыныӊ тығызлығы 2,6-2,75 г

см
3
, орташа тығызлығы тӛгилген 
ҳалатда 800-1100 кг

м
3
ҳәм тығызланған ҳалатда болса 1250-1450 кг

м
3
әтирапында болады. 
Гипс байланыстырыўшысыныӊ нормал қойыўлығы 50-70% суў сарпы менен 
анықланады ҳәм ол гипстиӊ майдалық дәрежеси ҳәм араласпалардыӊ муғдарына байланыслы 
болады. Суў сарпын кемейттириў ушын гипс байланыстырыўшысы қурамына түрли 
органикалық пластификаторлар киритиў мүмкин. 
Гипс байланыстырыўшылары қойыўланыў дәўирине қарап үш топарға бӛлинеди: А - 
тез қойыўланыўшы (қойыўланыў басланыўы 2 минут ҳәм ақыры 15 минут); Б - нормал 
қойыўланыўшы (6 минутдан 30 минутқа шекем); В - әсте қойыўланыўшы (қойыўланыў 
басланыўы кеминде 20 минут). 
Мәмлекет стандарты тәрепинен 12 маркада гипс байланыстырыўшысы ислеп 
шығарылады (МПа): Г-2, Г-3, Г-4, Г-5, Г-6, Г-7, Г-10, Г-13, Г-16, Г-19, Г-22, Г-25. Бунда 
ийилиўдеги беккемлик шегарасы кеминде ҳәр бир марка ушын мутаносибликда 1,2 дан 8 
МПа ға шекем мәнисте сәйкес болыўы керек. 

---

58 
Гипс ҳаўада қатыўшы байланыстырыўшы болғаны себепли ығал ҳәм суўлы шароитда 
беккемлиги кемейеди. Оныӊ ығаллылыққа шыдамлығын азмаз болсада асырыў ушын домна 
шлакы порошогы, суўға шыдамлы полимер байланыстырыўшылар қосылып ямаса гипстен 
таярланған буйым ҳәм қисмлар сыртын суўға шыдамлы лок-бояў моддалар ҳәм плѐнкалар 
менен қаплаў мүмкин.