Ӛзбекистан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билим министрлиги Қарақалпақ мәмлекетлик университети

Қойыўланыў дәўири. 
Вика әсбабы жәрдеминде анықланады. Ийне тагликка 1-2 мм 
жетпегенде қойыўланыў дәўири басланғанлығын, ийне араласпаға 1-2 мм ге ғана кирсе, 
қойыўланыў ақырлағанлығын билдиреди. Әпиўайы цементлерде қойыўланыў 45 минутдан 
кейин басланып, 10 саатқа шекем даўам етеди. Цементтиӊ қойыўланыў дәўири клинкерди 
майдалап атырған пайытда 3-5% гипс (массаға салыстырғанда) қосып басқарылады. 
Кӛлеминиӊ бир тегисде ӛзгермеслиги 
еркин ҳалдағы СаО ҳәм MgO лар 
гидратациясынан пайда болатуғын ишки зорығыў нәтийжеси есапланады. Бул қәсийет 
нормал қойыўлықдағы цемент қамырын 24 саатдан кейин 3 саат даўамында суўда 
қайнатылып, радиал жарықлардыӊ пайда болмаслығы менен анықланады. 
Портландцемент активлиги ҳәм маркасы 
ӛлшемлери 4х4х16 см ли, цемент-қум 1:3 
қатнастағы араласпасынан (масса бойынша), с

ц=0,4 болған, 28 сут даўамында қатқан 
(биринши суткада қәлипте ҳәм 27 сут хана температурасындағы суўда) үлгилер сынап 
табылады. Үлгилер дәслеп ийилиўге сыналады, соӊ пайда болған ярымталик призмалар 
қысылыўдағы беккемликке сыналады. Цемент активлиги қысылыўдағы беккемлик 
шегарасына баробар шама есапланады. Цемент маркалары болса, яхлит шама болып, 400, 
500, 550 ҳәм 600 (кг

см
2
). 
Цемент қатып атырғанда ыссылық ажыратып шығарыўы 
оныӊ минералогиялық 
қурамына байланыслы. Ыссылық ажралыўы жуқа конструкцияларда жарықлар пайда 
етпейди, бирақ массив конструкцияларда температура парқы 40
0
С ға шекем кӛтерилиўи 
мүмкин. Температура парқынан пайда болған ишки зорығыў конструкциялардыӊ 
бузылыўына алып келеди. Буны огоҳлантириш ушын тӛмен экзотермикли цемент ислетиў, 
цемент муғдарын кемейттириў, зәрүр ҳалларда жасалма суўытыў мүмкин. 
Цемент қабыллаў қағыйдаларына 
муўапық ол партияларда заводлардан жибериледи 
ҳәм орынларда қабыл етиледи
. 
Цемент заводыныӊ қуўатына қарап цемент партиясы 300 ден 
4000 т ға шекем болыўы мүмкин. Цемент ҳаққындағы мағлыўмат паспортда келтирилип 
партиясы менен бирге орынларға жибериледи. Паспортда цементтиӊ аты, маркасы, нормал 
қойыўлығы, қосымшалар муғдары ҳәм ыссылық пенен исленгендеги активлиги кӛрсетиледи. 
Цементти қабыл етиўши шӛлкем оныӊ физикалық, механикалық қәсийетлерин, соныӊ 
ишинде 3 ҳәм 28 сут беккемлиги, яғный маркасын анықлайды. 
Цемент бойынша барлық шикоятлар ол қабыл етилгеннен 10 күн ишинде ислеп 
шығарыўшыға жеткизилиўи лазым. 
Цемент шӛлкемлерге платформаларда, автоцементо-возларда ямаса кӛпқатламлы 
қапларда жибериледи. Цемент тасылып атырғанда ҳәм сақланып атырғанда ығаллылық ҳәм 

---

66 
патасланыўдан сақланыўы керек. Цементтиӊ түрлери ӛз алдына сақланыўы ҳәм бирге қосып 
ислетилмеслиги шәрт.